Xodaynıñ birgän här köne – ul tarixnıñ qabatlanmas mizgele. Könnärgä, aylarğa, yıllarğa tamğa suğu berdä tik tomalığa tügel. Yılnıñ şuşı könendä kemder tuğan, kemder ülgän, kemder batırlıq eşlägän, kemder millätenä yäki tuğan ilenä xıyänät itkän. Ä bälki kemder dön'yaküläm açışnı da näq şul könne yasağandır.
Comğa, 9 aprel' 2004 yıl. Nindi xällär belän tarixqa kergän soñ ul? “Республика Татарстан” gazetasınıñ “Река времени”, “Waqıt yılğası” digän säxifäsenä qarıybız. Bu köne 1919 yılda sovet däwlät kontrole turında Dekret çığarılğan. 1942 yılda Çistayda galantereya fabrikası ekspluatatsiägä tapşırılğan. Ä 1989 yılda Tbilisida xökümät yortı qarşındağı mäydanı faciğäle xällär, qan qoyu bulğan. 1992 yılda Ruslan Xasbulatov näq şuşı könne, 9 aprel'dä Rusiädä kümäk Rasputin idärä itä dip iğlan itkän. Älbättä, tatar xalqı, Altın Urda, Bolğar däwläte, Qazan xanlığı, Qazan guberniäse yäki tatarlar yäşägän töbäklär öçen ähämiätle waqiğalar tarixta bulğandır, ämma comğa könne çıqqan gäzitläreneñ bersendä dä andıy xronologik waqiğalar turında bernärsä dä äytelmägän. Tarix institutı bar, tatar xalqı mädäniäte, ädäbiäte turında söyläp, ikmäk aşawçı zur keşelärebez bar, ä kalendar’dä 9 aprel'däge Yeltsin ukazları da, Rusiä profsoyuzlarınıñ eş xaqı sorap protest ütkärüenä 6 yıl tulu kürsätelgän. Nu räxmät inde anısına. Ni disäñ dä, profsoyuzlar federatsiäse näq 6 yıl elek şundıy piket ütkärgän bit, tarixqa kergän ul. Ämma üz milläte, üz respublikası öçen can atırğa torğan keşelär öçen kalendar' buş qalğan. Xäyer, comğa könne bulmasa, pänceşämbe könne, 8 aprel'dä Qazanda 77 yıl elek “Awaz” dip atalğan gäzitneñ berençe sanı çıqqan ikän. 1918 yılda “Altay” digän gäzitneñ berençe sanı Qazanda çıqqan, anı möselman komitetı çığara başlağan.
Tağı ber waqiğa. 7 yıl elek näq 8 aprel'dä Tatarstan delegatsiäse citäkçese Mintimer Şäymievnı Malayziä patşası qabul itkän. Menä bit. Telägändä, respublika tarixı belän bäyle waqiğa tabıla bit. Yarıy äle, “Республика Татарстан” gäzite bu eş belän şöğellänä. Comğa kön tatar tarixı öçen bay bulmasa da, zur şäxeslärneñ tuğan köne ikän. 9 aprel'dä fransuz akterı Jan Pol' Bel'mondo, amerikan cırçısı Pol' Ropson, urıs artistı Grigoriy Ardarov tuğan. Şul uq könne 1945 yılda alman admiralı Vil'gel'm Kanarisnı asıp quyğannar. Menä bit, faşist cälläte dä tarixqa kergän. Tatarlar öçen bilgele şäxeslär bulmasa da, kalendar'gä bezneñ xalıq öçen bik möhim keşe bar. Ul da bulsa, Tämerlan, ataqlı däwlät eşleklese, ğäskär başlığı tuğan kön ikän. Busı bik küptän bulğan xäl. Tämerlan digän şäxes 1336 yılda tuğan häm yaqtı dönyada 69 yıl yäşägän, bik küp illär yaulağan. Xätta, Altın Urda digän ildä üzebezneñ patşa Taxtamış xannı pır tuzdırğan.
Xikmät närsädä diärsez? Xikmät tarixta. Rusiäneñ tarixı aldan belep torırlıq tügel, torğan sayın üzgärä. Ber yıl elek mäktäplärdä tarix uqıtuğa zur iğtibar birelä başladı. Perestroyka yıllarında barı tik urta mäktäplärdä genä dä tarix uqıtu öçen 40-50 däreslek qullana başlağan, kem niçek teli, şulay däreslek yaza. Plyuralizm häm xörriät. Aqlar aqlarnı maqtıy, qızıllar – qızıllarnı. Ruxı belän faşist bulğannar patriotizmnı üzlärençä añlata. Xäzer inde däresleklärne döresläp, urtaq ber nigezgä salıp yaza başlağannar. Menä şul däresleklär turında comğa könne fänni-praktik konferensiädä zur söyläşü başlandı. Qazannıñ 96 mäktäbenä tarix uqıtuçıları häm metodik berläşmälär citäkçeläre cıyılğan ide. Şunda uq Mäskäwdäge “Русское слово” näşriäte direktorı Vladimir Vaxrameev, urta mäktäplärdäge tarix däresleklär yazuçı sovet räise Nikita Zagladin kebek keşelär kilgän. Tarix turında söyläşkändä, xäzer inde ilneñ, däwlätneñ, cämğiätneñ qaya baruı sizelä başladı. Sovet zamanındağı böten açış-yañalıqlarnı çüplekkä ırğıtmasqa, döresen yazarğa kiräk, dielde. Şunda uq respublikalar häm millätlär mänfägat'lären, xalıqlarnıñ dönyağa qaraşların çitkä tipmäskä tieşlege dä äytelde. Näq menä şuña kürä äle genä 11 sıynıf öçen çığarılğan Rusiä tarixı däreslegenä tatarlar, millätlär, respublikalar turında uñay eçtälekle tözätülär kertelgän ikän. Yarıy, ber tapqır menä şulay tatarlar häm millätlär faydasına tözätülär kertelüe yaxşı, läkin däresleklär häm tarix äle aq häm qara taplarğa buyalğan. Xäzer här töbäk tarixnı üzençä yazıp, tuğan yaqnı öyränü däreslärendä uqıta. Başqortstan tatarları öçen çığarılğan “Bu minem tuğan cirem” digän däresleklärendä Tuqayğa, Taqtaşqa, xätta Başqortstanda tuğan Fatıyx Kärimgä urın tabılmaw tarixnı häm millätne üzgärtü öçen eşlänä, bulsa kiräk. Mondıy misallar bixisap. Ä nişläp äle böten tatar xalqınıñ ütkänen, mädäniäten, zur keşelären kürsätüçe ber beleşmä çığarıp, här tatar ğailäsenä taratmasqa? Möstäqillek iğlan itep, 14 yıl ütkäç tä, şuşı ğadi genä närsäne başqara almawıbız çınnan da bik ğäcäp, äkämät närsä. Häm şunda üzebez yäşlär milli üzañnarın cuya dip aptırıybız. Aptırıysı yuq anıñ, tatar ruxın Jan Pol' Bel'mondo, Pol Ropson, xätta Tämerlan da bezneñ yäş buınıbızğa señderä almıy. Monısı üzebezneñ eş.
Rimzil Wäli
