Küptän tügel Sverdlov ölkäsendä tatar mäğärife könnäre uzdırıldı. Bu waqiğa Tatarstan respublikası häm Sverdlov ölkäse arasında eşläp kilgän kileşü nigezendä ike yaqnıñ da mäğärif ministrlıqları tarafınnan oyıştırıldı. Biredä qatnaşu öçen Qazannan Tatarstan respublikası mäğärif ministrlığı xezmätkärläre häm ğalimnärdän torğan bik cawaplı zur delegatsiä kilde.
Tatar mäğärife könnären uzdırunıñ töp maqsatı – ölkädä tatar tele uqıtunıñ torışın öyränü häm mömkin qädär bu yaqtan eşne yaxşırtuğa yärdäm itü.
Sverdlov ölkäsendä tatar mäğärife könnäre tatar uqıtuçıları häm tatar cämäğätçelege qatnaşında mäğärif ministrlığı binasında tantanalı räweştä açılıp kitte. Annan soñ Qazannan kilgän delegatsiäne Sverdlov ölkäse mäğärif ministrı urınbasarı Yevgeniy Qaraman qabul itte. Oçraşu waqıtında ölkädä tatar tele uqıtunıñ torışı turında bik citdi söyläşü alıp barıldı. Delegatsiä citäkçese, Tatarstan mäğärif ministrı urınbasarı wazifasın başqaruçı Änisä xanım Morozova kollegaları aldında bik citdi mäs'älälär kütärde, häm ike töbäk arasındağı kileşü citärlek däräcädä yaxşı eşläsen öçen tögäl mexanizm buldırırğa kiräklegen äytep, bu eştä Tatarstan yağınnan bik zur yärdäm bulaçağın belderde. Oçraşu waqıtında şulay uq kadrlar mä’säläse, Qazannan uqıp qaytqan tatar tele buyınça yäş belgeçlärne kiräkle külämdä eş belän tä'min itü, däresleklär, metodik äsbaplar häm başqa bik möhim mäs'älälär kütärelde. Sverdlov ölkäsendäge tatar awılları mäktäplärendäge uqıtu mä’sälälärendä tuqtap, Änisä Rizvanovna tatar teleneñ citärlek däräcädä uqıtılmawın äytep ütte.
Anıñ fikerençä, küp kenä mäktäplärdä tatar tele uqıtu öçen birelä torğan atnasına ber yä ike, küp digändä öç säğät eçendä telneñ böten tiränlegen, qağidälären, maturlığın öyränep betü mömkin tügel. Tağın ber närsägä iğtibar itärgä kiräk: rus telendä dip sanalsa da, tatar awıllarında uqıtuçılar däreslärne üzläre dä sizmästän ike teldä – rus häm tatar tellärendä alıp baralar. Bu isä balalarnıñ söylämendä çağıla. Änisä xanım Rizwanovna fikerençä, bälki başlanğıç mäktäplärdä uqıtunı tulısınça tuğan teldä alıp barıp, annan äkertenläp rus telenä küçärgäder?
Tatar awıllarındağı başlanğıç mäktäplärdä uqıtunı tulısınça tatar telendä alıp bara başlawnı Sverdlov ölkäse yağı bik ük xuplap betermäde. Ämma bu täqdim şulay da iğtibarğa layıq, uylap qararğa kiräk dip tabıldı.
Tatar tele uqıtu buyınça kimçeleklär küp bulsa da, eşneñ uñay yaqların da kürmi qalmadılar Qazan qunaqları. Tatar uqıtuçılarınıñ belemnären kütärü, törle seminarlar, bäygelär oyıştıruçı mäğärif üsterü institutı eşenä Änisä xanım Morozova bik yuğarı bäha birde. “Ğädättä tatar tele buyınça yıl sayın uzdırıla torğan olimpiadalarda ciñep çığuçı balalar arasında da, başqa fännärdän ciñüçelär belän berrättän, gubernator stipendiatları bar ikän. Bu bit şaqqatırğıç närsä. Tatar telen başqa fännär däräcäsenä kütärü digän süz, bik zur qazanış bit bu”, - dide ul.
Tağın ber uñay yaqnı äytep ütmi bulmıy: söyläşülär barışında Sverdlov ölkäse mäğärif ministrlığı ölkädä tatar tele uqıtunı yaxşırtu öçen kiräk bulğan barlıq şartlarnı da tudırırğa äzer ikänlegen belderde. Barı tik ber genä şart – balalarnıñ häm ata-analarnıñ teläge, yäğni ğarizaları bulsın.
Siksän meñgä yaqın tatar xalqı yäşägän Yekaterinburg şähärendä ber genä tatar mäktäbe tügel, xätta klassı da bulmaw bik ayanıçlı xäl. Şunı iskä alıp, şähärneñ 82нче mäktäbendä kiläse uqu yılınnan başlap şundıy eksperimental' klass açıp qararğa qarar qılındı. Mäktäp direktorı Eduard äfände Şäñgäräyev bu cawaplı eşkä üzeneñ rizalığın birde. Tatarstan qunaqları bu eştä törle yaqlap yärdäm qulı suzaçağın belderdelär. İñ berençe eş itep, qazanlılar Eduard äfändene berniçä uqıtuçı belän täcribä urtaqlaşu öçen Tatarstan başqalası gimnaziälärenä qunaqqa çaqırdılar.
Etnokul'turalı mondıy klass açu öçen tatar telenä öyränergä teläwçe balalarnıñ sanı yegermedän dä kim bulmasqa tieş. Andıy balalarnı ezläp tabu, ata-analardan ğarizalar cıyu kebek çeterekle eşne, bilgele inde, tatar milli oyışmaları üz öslärenä alırğa tieş. Bu turıda süz şul uq könne tatar milli oyışmaları citäkçeläre häm cämäğätçelek belän oçraşu waqıtında alıp barıldı. Ämma şunısı ğäcäp, oçraşuğa kilüçe tatar millätenä bitaraf bulmağan keşelär arasında milli-mädäni avtonomiälär wäkilläre kürenmäde diärlek. Avtonomiälärne citäkläwçe äfändelärneñ isem öçen genä qıçqırıp yörep, konkret eş başlarğa waqıt citkäç çitkä taypılularına misal tügelmeni bu xäl? Näticälär yasarğa irtäräkter äle, bälki. Yaña uqu yılına qädär äle waqıt bar.
Tatar cämäğätçelege belän oçraşu waqıtında tağın ber mäs'älä kütärelde – Yuğarı Pışma tatar yäkşämbe mäktäbe uqıtuçısı, şul uq mäktäpneñ zavuçı Elira Äsxätovna, tatar yäkşämbe mäktäbeneñ berniçä yıl eşläw däwerendä etnokul'turalı klass açu öçen sotsial' zakaz bularaq formalaşuın äytep, yaña uqu yılında bu zur eşne başlap cibärergä mömkin buluın belderde. Mäğärif ministrlığınıñ äydäp baruçı belgeçe Natal'ya Kozakova bu eşne üzeneñ şäxsi kontrole astına alaçağın äytte. Şulay itep, yaña uqu yılında Yekaterinburg häm Yuğarı Pışma şähärlärendä eksperimental' klasslar eşli başlar digän ömet bar.
Sverdlov ölkäsendäge tatar mäğärife könnäre Tübän Sırğa, Ärtä, Äçit, Krasnoufim rayonnarındağı tatar awıllarında urnaşqan mäktäplärdä, rayon mäğärif bülekläre citäkçeläre qatnaşında däwam itte. Aqbaş awılında uquçı tatar balaları, uqıtuçıları Miläwşä Gabdraxmanova belän berlektä awıl xalqınıñ küñel cılısın salıp bizäklägän çigü ürnäkläre, ğöref-ğadätlärebez turında bik matur ädäbi-muzıykal' küreneş äzerläp torğannar. Küreneştä qatnaşuçı balalar şul xätle tırışıp, matur itep çığış yasadılar, delegatsiä belän kilüçe, Tatar däwlät gumanitar institutınıñ urta professional' belem birü fakul'tetı prorektorı Taliä Talmanova alarnı mäktäpne beterü belän üzlärenä uqırğa çaqırdı.
“Mäğärif” jurnalı redaktorı, filologiä fännäre kandidatı Al'bina xanım Wälieva biredäge xalıqnıñ kiem ürnäklärenä, üz-üzlären totışları, söylämnärenä qarap, üze öçen ğilmi açış ta yasağan: Al'bina xanım inde küptän Dunay buyında yäşäwçe törki bolğarlar belän bäyläneşkä kerep, alarnıñ tarixın öyränä ikän. Anıñ äytüençä, Aqbaş xalqınıñ- kiemnäre dä, ğöref-ğadätläre dä Dunay bolğarlarınıqına bik oxşağan. Al'bina xanım bu oxşaşlıqnı centekläp öyränep, kiläçäk fänni xezmätendä bu qızıqlı faktlarnı çağıldıraçağın äytte.
Qunaqlarnı iñ tañ qaldırğanı Ärtä rayonı Äceğol awılı mäktäbe kollektivı buldı. Busağadan uq alarnı allı-gölle çäçkälär kebek milli kiemnär kigän köläç yözle balalar qarşı aldılar. Ul Ğailä apaları Zäynullina citäkçelegendä oyıştırılğan “Kübälägem” fol'klor ansamblendä qatnaşuçı balalar bulıp çıqtı. Alarnıñ yañğırawıqlı, matur tawışları belän moñlı itep cırlawları, näni ayaqlarına yaratıp qaydandır tabıp alğan çabatalar kiep matur itep iyülläre qunaqlarnı äsir itte. “Qazannıñ iñ uñışlı eşläp kilgän tatar gimnaziäsenä kilep kergän kebek buldıq”, - dieştelär qunaqlar. Ğomumän, Äceğol mäktäbeneñ uqıtuçılar kollektivı da, uquçıları da qunaqlar aldında sınatmadılar. Yöz yıl buyı tatar tele uqıtılğan mäktäp danına tap töşermäslek matur itep oyıştırılğan ide kiçäläre.
Tatarstannıñ xalıq artistı Miñğol Galiev, balalar çığışın bik yaratıp, zur iğtibar belän tıñlağannan soñ, alar belän ayırım aralaşıp aldı. Miñğol ağa, ğomumän, här awılda, här oçraşu waqıtında balalarğa az bulsa cır däresläre birep qalırğa omtıldı. “Cırlı-moñlı xalıq ülmi, - di ul, - başqa millät keşeläre, bigräk tä ruslar arasında yäşäp tä, üzebezneñ xalıqqa ğına xas moñlı awazlarnı, çista ahäñnärne saqlap qalğan balalar tawışın işettem min bügen. Dimäk, xalqıbız yäşi, kiläçägebez bar. Ä inde üz balalarıbıznı tärbiäläwne başqa millät keşelärenä tapşırmıyça, üzebez tärbiäli alsaq, burıçıbıznı ütägän bulıp çığabız”.
Ğomumän, Sverdlov ölkäseneñ tatar awılları Qazan qunaqlarında bik qızıqlı tä'sirler qaldırğan. Awıllarnıñ ber-bersenä oxşamawı, araları bik yaqın bulsa da, xätta söyläm telläreneñ dä başqaça buluı tañ qaldırğan alarnı. Tatarstan Respublikasınıñ atqazanğan mädäniät eşleklese, muzıka uqıtuçısı Älfiä Ğarifova üzeneñ tä'sirleren bolay dip söyläp birde: — “Mondağı tatarlar belän aralaşqanda, alarnıñ yäşäyeşen kürep, problemaları belän tanışqanda, yäşisem kilä başladı. Kür äle, cırlıylar da, biilär dä, matur-matur milli kiemnär dä tegälär, çigälär, çigü ürnäklären küz qarasıday saqlıylar. Saqlana bit! Ber törle çistalıq belän saqlana. Şunı añladım äle min bügen”.
Tatar mäğärife könnärendä tatar mäktäpläre Sverdlov ölkäsendä eşläwçe mäğärif xezmätkärläreneñ dä iğtibar üzägendä buldı. Tatarstan qunaqları belän bergä alar tatar awıllarında yäşäwçelärneñ, ğomumän, tatar xalqınıñ milli ixtıäcları belän yaqınnanraq tanıştılar. Miñğol ağa Galiev äytmeşli, berniçä genä kön eçendä uzğan qısqa ğına waqıt eçendä bik küp närsälärgä öyränerlek buldı, bu könnärne tarixi waqiğa dip atarğa bula.
Tatarstan respublikasınnan mondıy zur däräcäle belgeçlärdän torğan delegatsiä kilep, awıllarda yörep, urınnardağı mäğärif bülege citäkçeläre belän turıdan-turı eşläwläre, çınlap ta, zur tarixi waqiğa. Oçraşular waqıtında kütärelgän problemalar cirle citäkçelär qolağına ütep kererlek, işetelerlek buldı. Tatar tele uqıtu mäsällären ictimaği oyışmalar basqıçınnan yuğarıraq basqıçqa, däwlät basqıçına kütärü, hiçşiksez, bik zur qazanış.
Tatar mäğärife könnäre uzdıru Sverdlov ölkäsendä tatar tele uqıtu sistemasın kamilläşterergä yärdäm itär digän ışanıç tua.
Fäwiä Safiullina.
Yekaterinburg.
