Accessibility links

Кайнар хәбәр

AQŞ xärbiläre Äbü-Ğraib törmäsendä qılğan ğämällär - mısqıllawmı, cäzalawmı?


Amerikan wä britan xärbiläre ğiraq totqınnarın kimsetep töşkän fotosürätlär könçığışta da, könbatışta da näfrät xisläre uyattı. Ä menä bu ğämällärgä bilgelämä birü, yağni xökem itügä kilgändä ayırma bar. Beräwlär monı mısqıllaw-räncetü, başqalar – cäberläw-cäzalaw dip atıy.

Bagdadnıñ Äbü-Ğraib törmäsendä anadan tuma ğiraq totqınnarın mısqıllap, alarnıñ cenes äğzalarına barmaq törtep, yılmayıp töşkän amerikan xärbilären uzğan atnada berençe bulıp Quşma Ştatlarnıñ CBS kanalı kürsätte. Soñnan bu sürätlär bar dönyağa taraldı. Şimbä könne Ğiraqnıñ Quşma Ştatlar tarafınnan bilgelängän İdarä Şurası äğzası Ğazi Äl-Yawar bolay dip belderde:

Audio (Ğazi Äl-Yawar)

"Bu totqınnar cinäyätçe tügel, alar kübräk säyäsi totqınnar. Bu waxşilek bolay ğına qaldırılırğa tieş tügel. Bez Quşma Ştatlarnıñ Ğiraq xalqınnan, qıyırsıtılğan totqınnardan ğafu ütenüen taläp itäbez."

Amerikan prezidentı George Bush Pentagon başlığın bu qotıçqıç xällär öçen cawaplı keşelärne cäzağa tartırğa soradı. Äbü-Ğraib törmäsendä xezmät itkän altı xärbigä ğäyepläw belderelgän, tağın cidesenä kisätü yasalğan. Amerikan wä britan xärbiläreneñ totqınnarğa qarata qılğan ğämälläre möselman dönyasında ğına tügel, könbatışta da näfrät uyattı. Ämmä bilgelämä birügä kilgändä qarşılıqlar tudı. Beräwlär monı waxşilek-qıyırsıtu dip atasa, başqalar – xalıqara kileşülärne bozu, cäzalaw dip sanıy. Xoquq yaqlawçı Human Rights Watch oyışmasınıñ xoquq kiñäşçese James Ross süzlärençä, bu çınlap ta awır soraw:

Audio (James Ross)

"Qıyırsıtu belän cäzalaw arasında çik sızu bik qıyın. Ber tapqır, qısqa waqıt eçendä başqarılğan qıyırsıtu cäzalaw bulmasqa mömkin. Läkin ul ozaq waqıt, daimi başqarılsa, cäzalaw bula ala."

1985 yılda qabul itelgän Geneva kileşüeneñ 3nçe matdäsenä kürä totqınnarğa naçar möğämmälä kürsätü, cäzalaw, şul isäptän kimsetü-qıyırsıtular tıyılğan. 1nçe matdägä kürä ğämälne cäzalaw itkän 4 şart bar: ul berär niät belän, awırtu-ğazap kiterep, mäglümät alu, berär närsägä mäcbür itü maqsatı belän, berär räsmi tarafınnan raslanğan ğämäl bulıp tora. Ämmä Ross süzlärençä, sürättäge totqınnarnıñ möselman buluın iskä alğanda, alarğa kiterelgän psixologik zıyannı cäzalaw dip bäyälärgä dä bula:

Audio (James Ross)

"Ber urında qıyırsıtu dip sanalğan ğämäl başqa urında cäzalaw bula ala. Bar mäsälä şunda, bu ğämäl keşegä nindi zıyan kiterä."

Amnesty İnternational oyışması isä bu ike töşençä arasında ayırma ezlämi. Äbü-Ğraib tärmäsendä bulğan ğämällärne ul üzeneñ comğa belderüendä häm qıyırsıtu häm cäzalaw dip atağan. Oyışmanıñ Waşingtondağı wäkile Alistar Hodgett süzlärençä, alar bu oçraqta Amerikan xökümäte süzlegen qullana:

Audio (Alistar Hodgett)

"Quşma Ştatlar däwlät departamentı üzeneñ yıllıq xisabında başqa illärneñ mondıy ğämällären cäzalaw dip atıy. Şuña kürä bu oçratqa bez Amerikan xäkümäte kebek xäräkät itäbez."

Amnesty İnternational da, Human Rights Watch ta, bu xällärne centekläp tikşerergä çaqıra. Ämmä Hodgett süzlärençä, bu eşne Pentagonnıñ üzenä tapşırırğa yaramıy. Mäsäläne centekläp tikşerer öçen ul maxsus bäysez komissiä tözergä çaqıra.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG