Sezneñ ber-bersen özelep yaratqan ir belän xatınnıñ mäñgelekkä ayırılışqannarın kürgänegez barmı? Wät tile diärsez, nişläp yaratqan keşe belän ayırılışırğa di. Ber-bersen söyuçelär bergä bulsınnar äydä.Ä tormış şulay da qayçaq ayıra. Yä mal, yä aqça, yä säyäsät, yä mänfägat'. Cırlarda, şiğerlärdä genä ul barısınnan da östen mäxäbbät. Menä tuğan anañnan, milläteñnän, üz xalqıñnan waz kiçü siräkme? Yuq, torğan sayın yış oçrıy mondıy xäl. Äle kiçä genä energetika oyışmasında Älmirä isemle xatın belän tanıştım. Üze Arça rayonınnan, tatarça räxätlänep, matur itep söyläşä, üz telebezdä möräcäğät itkängä quana. İre dä awıldan ikän. Tatar, älbättä. Ä menä 22-24 yäşlek ulları belän dä, üzara da öydä rusça ğına söyläşälär. Tatarça radio tıñlamıylar. İke törle cirle kanalda yañğırawçı Azatlıq tapşıruları da alarğa tanış tügel. Yäşlär bit, muzıka tıñlıylar, di Älmirä xanım,. Dimäk, ulları muzıkanı Yaña ğasırdan, Quraydan, tatar radiosınnan tügel, ä başqa FM stansiälärennän ezlilär. Tatar teatrları, yuğarı häm urta mäktäplär, televidenie, mäçet, mädräsälär bulğan Qazanda, tatar milläte märkäzendä ike tatar keşeseneñ balaları tuğan teldän, millättän çitläşkännär. Kemne ğayıpliseñ? Bälki, millätne mesken, kiräkmägän, zıyanlı itep kürsätkän elekke xakimiätlärneder? Anısı da bar. Ämma barıber Älmirä xanım üzeneñ tuğan awılı Masranı, yäşlegen xäterlätkän tuğan teldän balaların da, onıqların da ayırğan. Üze dä ayırılıp bara.
Respublika Tatarstan gäziteneñ näq 20nçe may yazmasında Krasnoyarskiyda yäşäwçe Roman Solnsevnıñ xikäyäse basılğan. Staritsa dip atalğan ul xikäyädä Roman Solnsev änise belän söyläşä. Yazuçı üze yun'läp tatarça belmi. Ä äniseneñ urısçası çamalı. Şulay da, ul tırışıp:” U vas xolodno?” dip sorıy. Roman Solnsev, çın iseme buyınça Renat Suviev, yuq dip cawap birä. “Qaq zdorov'ye, sınok,” dip tırışa änise. Ulı añlasın dip tırışa inde. Ä Roman Solnsev, yäğni Minzälä rayonınıñ Küzkäy awılında tuıp üskän, Qazan universitetınıñ fizika universitetın tämamlap Sebergä kitkän, şunda zur yazuçı bulğan Renat Suviev buldıra alğan qädär cawap birä. “Raxmat, barısı da aybat”. Bolay añlaşa ana belän ul, ämma barıber bu inde iñ yaqın keşe belän yun'läp söyläşü tügel. Bu xikäyäsendä Roman Solnsev törle säbäplär buyınça balalıq telennän çitläşüe öçen böten yöräge belän yılıy, ükenä. Ul xäzer ana teleneñ qäderen añlıy, yomşaq, cılı süzlär belän irkälise kilä. Läkin soñ inde. Anıñ menä digän şiğerläre, qalın-qalın kitapları böten SSSRğa, Rusiägä bilgele. Läkin ul xäzer tuğan telen, xalqın sağına. Anıñ şuşı xikäyäse aldınnan basılğan kereş «Ne otrekayutsya lyubya” dip atalğan. Alla Pugaçevanıñ ataqlı cırı da şul dip isemle ide. Ne otrekayutsya lyubya. Yaratqannan waz kiçmilär. Kiçälär şul, kiçälär.
Menä şulay, yaratıp ta, üz itep tä, waz kiçülär bula ikän.
Sez inde kötäsez, Başqortstan tatarları turında qayçan äytä bu. Nigä äytmäskä? Anda da üze teläp anasınnan waz kiçüçelär küp. Änä Täteşledäge mäktäp direktorı BST telekanalınnan häm Azatlıq radiosınnan äytep saldı bit: bez tuğan telebezgä, başqort millätenä qaytabız, dip. Ä üze çatnatıp tatarça äytä. Aña şulay quşqannar. Täteşle rayonı bu yunäleştä barısın uzdırdı. Rayon xäkimä Florid Ğaynanşin bez urman başqortları dip yuğarıdan qıçqıra. Yarar, bulırsız. Sez şulay. Başqort bit ul 95 protsentqa şul uq tatar digän süz. Xäzer inde millät alıştırıp ta, anı pasportqa yazıq quyıp bulmıy. Yäşlär urısçağa küçä. Şulay bulğaç, tatar belän başqortnı qapma-qarşı quyu, alarnı bülü kemgä kiräk? Azatlıq radiosı bülergä tırışmadı. Härkem üz dialektında söyläşsen, ber-berebezneñ cırlarıbıznı bergäläp tıñlıyq. Häm şulay bula da ul. Barı tik min tatar, sin başqort dip yılğanıñ ike yağına çığu döres tügel. Bälki kemneñder änise tatar, ätise başqorttır. Bälki kemneñder babası yäki äbise ike millättänder. Bälki kemder qayber kar'yera quğan ädiplärebez kebek, milläten almaştırğan bulğan häm zur däräcälär alğandır. Ä bit urtada ike respublika çiklärendä beryulı ike millätneñ dä ruxın señdergän meñnärçä keşelär bar. Alarnıñ canın ikegä büläseñme? Alarnı tege yaqqa kertep yäki bu yaqqa kertep sanawdan ni fayda? İke respublikada da tatarı da, başqortı da yäş buınnı üz xalıqlarıbız quyınında üsterügä ömetlär keçeräyä bara. Bu atnada ike respublikanıñ da räsmi wäkilläre Tatarstannıñ Aqtanış rayonında oçraşıp, yaqınayu turında fiker alışqannar. RosBalt agentlığı mine xäbär itte. Küptän kiräk ide. Üzara tözelgän kileşüne soñğı tapqır imzalağanğa cide yıl ütep kitte. Läkin, älbättä, kileşülär här ike millätneñ bersen kimetü, kimsetü xisabına bulmasqa tieş. İke respublikada sigez millionğa yaqın keşe yäşi. Tatar häm başqortlar ber-berseneñ cırın, şiğeren yaratuçılar dürt millionğa yaqın. Keçkenä xalıq tügel bu. Ğömergä talaşmağan, ber-bersen yaratqan xalıq. Duslaşırğa ğına röxsät itsennär. Ayırıp-bülep, bersen kükkä kütärep, ikençe xalıqnı cirgä salıp talaştırmasınnar. Xakimlek itü öçen büläm dip bötenläy dönyanıñ astın öskä kiterergä mömkin bit. Ä tatarlar üzara ber-bersen, üz milläten yaratsa, tuğanlığın saqlasa, başqortlar, başqa tuğannar belän bergä sulış alsa, ul şulqädär tabiği bulır ide. Yaratqannar, ber-bersen üz itkännär, tuğanlıqtan waz kiçmäskä tieş. Bu ğadi närsä. Häm şulqädär qatlawlı. Çın xikmät. Çın äkämät.
Yaratqannar waz kiçmilär...
Rimzil Wäli. Qazan.
Respublika Tatarstan gäziteneñ näq 20nçe may yazmasında Krasnoyarskiyda yäşäwçe Roman Solnsevnıñ xikäyäse basılğan. Staritsa dip atalğan ul xikäyädä Roman Solnsev änise belän söyläşä. Yazuçı üze yun'läp tatarça belmi. Ä äniseneñ urısçası çamalı. Şulay da, ul tırışıp:” U vas xolodno?” dip sorıy. Roman Solnsev, çın iseme buyınça Renat Suviev, yuq dip cawap birä. “Qaq zdorov'ye, sınok,” dip tırışa änise. Ulı añlasın dip tırışa inde. Ä Roman Solnsev, yäğni Minzälä rayonınıñ Küzkäy awılında tuıp üskän, Qazan universitetınıñ fizika universitetın tämamlap Sebergä kitkän, şunda zur yazuçı bulğan Renat Suviev buldıra alğan qädär cawap birä. “Raxmat, barısı da aybat”. Bolay añlaşa ana belän ul, ämma barıber bu inde iñ yaqın keşe belän yun'läp söyläşü tügel. Bu xikäyäsendä Roman Solnsev törle säbäplär buyınça balalıq telennän çitläşüe öçen böten yöräge belän yılıy, ükenä. Ul xäzer ana teleneñ qäderen añlıy, yomşaq, cılı süzlär belän irkälise kilä. Läkin soñ inde. Anıñ menä digän şiğerläre, qalın-qalın kitapları böten SSSRğa, Rusiägä bilgele. Läkin ul xäzer tuğan telen, xalqın sağına. Anıñ şuşı xikäyäse aldınnan basılğan kereş «Ne otrekayutsya lyubya” dip atalğan. Alla Pugaçevanıñ ataqlı cırı da şul dip isemle ide. Ne otrekayutsya lyubya. Yaratqannan waz kiçmilär. Kiçälär şul, kiçälär.
Menä şulay, yaratıp ta, üz itep tä, waz kiçülär bula ikän.
Sez inde kötäsez, Başqortstan tatarları turında qayçan äytä bu. Nigä äytmäskä? Anda da üze teläp anasınnan waz kiçüçelär küp. Änä Täteşledäge mäktäp direktorı BST telekanalınnan häm Azatlıq radiosınnan äytep saldı bit: bez tuğan telebezgä, başqort millätenä qaytabız, dip. Ä üze çatnatıp tatarça äytä. Aña şulay quşqannar. Täteşle rayonı bu yunäleştä barısın uzdırdı. Rayon xäkimä Florid Ğaynanşin bez urman başqortları dip yuğarıdan qıçqıra. Yarar, bulırsız. Sez şulay. Başqort bit ul 95 protsentqa şul uq tatar digän süz. Xäzer inde millät alıştırıp ta, anı pasportqa yazıq quyıp bulmıy. Yäşlär urısçağa küçä. Şulay bulğaç, tatar belän başqortnı qapma-qarşı quyu, alarnı bülü kemgä kiräk? Azatlıq radiosı bülergä tırışmadı. Härkem üz dialektında söyläşsen, ber-berebezneñ cırlarıbıznı bergäläp tıñlıyq. Häm şulay bula da ul. Barı tik min tatar, sin başqort dip yılğanıñ ike yağına çığu döres tügel. Bälki kemneñder änise tatar, ätise başqorttır. Bälki kemneñder babası yäki äbise ike millättänder. Bälki kemder qayber kar'yera quğan ädiplärebez kebek, milläten almaştırğan bulğan häm zur däräcälär alğandır. Ä bit urtada ike respublika çiklärendä beryulı ike millätneñ dä ruxın señdergän meñnärçä keşelär bar. Alarnıñ canın ikegä büläseñme? Alarnı tege yaqqa kertep yäki bu yaqqa kertep sanawdan ni fayda? İke respublikada da tatarı da, başqortı da yäş buınnı üz xalıqlarıbız quyınında üsterügä ömetlär keçeräyä bara. Bu atnada ike respublikanıñ da räsmi wäkilläre Tatarstannıñ Aqtanış rayonında oçraşıp, yaqınayu turında fiker alışqannar. RosBalt agentlığı mine xäbär itte. Küptän kiräk ide. Üzara tözelgän kileşüne soñğı tapqır imzalağanğa cide yıl ütep kitte. Läkin, älbättä, kileşülär här ike millätneñ bersen kimetü, kimsetü xisabına bulmasqa tieş. İke respublikada sigez millionğa yaqın keşe yäşi. Tatar häm başqortlar ber-berseneñ cırın, şiğeren yaratuçılar dürt millionğa yaqın. Keçkenä xalıq tügel bu. Ğömergä talaşmağan, ber-bersen yaratqan xalıq. Duslaşırğa ğına röxsät itsennär. Ayırıp-bülep, bersen kükkä kütärep, ikençe xalıqnı cirgä salıp talaştırmasınnar. Xakimlek itü öçen büläm dip bötenläy dönyanıñ astın öskä kiterergä mömkin bit. Ä tatarlar üzara ber-bersen, üz milläten yaratsa, tuğanlığın saqlasa, başqortlar, başqa tuğannar belän bergä sulış alsa, ul şulqädär tabiği bulır ide. Yaratqannar, ber-bersen üz itkännär, tuğanlıqtan waz kiçmäskä tieş. Bu ğadi närsä. Häm şulqädär qatlawlı. Çın xikmät. Çın äkämät.
Yaratqannar waz kiçmilär...
Rimzil Wäli. Qazan.
