Baqı''nıñ iske şähäre, azerbaycança äytsäk – İçari şähärendä 15nçe ğasırnıñ Şirwanşah sarayı häm 12nçe ğasırnıñ Qız manarası, mäçetlär, borıñğı munçalar häm keşelär elek yäşägän yortlar ber bersenä terälep utıra. Tığızlıq bulsa da – biredä barısı da ber bersenä turı kilä, üzenä kürä borıñğı ähäñ saqlanğan. Läkin monda da yaña binalarnı tözergä urın tapqannar. Mimarçı Mir-Teymur süzlärenä qarağanda, oçlı poçmaqlı piyala tulı zamança binalar iske şähärgä ber dä kileşmi: "İske şähärdä 5-6 qatlı qunaqxanälär tözelä. Anda ber qayçan da 11 metrdan biegräk yortlar bulmağan. Xattä patşa zamanında da 3 qattan yuğarıraq tözergä quşmağannar. Suğış zamannarında, millätlär, xannar ber bersen qırıp betergändä dä iske şähärgä ber keşe dä qağılmağan. Xattä mongollar da bezneñ kebek anı cimermägän," di Azerbaycan mimarçısı.
Mir-Teymur Azerbayacan prezidentı İlham Alievqa, şähärneñ tarixi arxitekturasın saqlaw öçen çaralar kürüen sorap xat cibärgän. Üz möräcäğätendä azeri mimarçısı – iske şähärdä yaña tözeleş başlar aldınnan başta arxeologlar, seysmolog, kartograf , arxitektorlar kebek belgeçlär belän kiñäşläşüne sorıy.
Baqı yäşläre dä tarixi urınnarnıñ betä baruına bitaraf qala almıy. "İçäri şähärdä yaña binalar tözelä häm iske şähär cimerelä bara. Monı tuqtatırğa kiräk, çönki tizdän şähärdä barı tik biek binalar qalaçaq," dide uramdağı ber azerbaycan malayı.
2003nçe yılda iske şähärdä tözekländerü eşlärennän tış böten tözeleşne tuqtatırğa digän prezident färmanı dönya kürä. Ämma cirle xalıq süzlärenä qarağanda, monıñ ber näticäse dä yuq.
Näq Qazan Kremle kebek ük Baqınıñ iske şähäre uzğan yıl UNESCO''nıñ tarixi miras isemlegenä kertelde. Şuşı oyışmanıñ Parijdağı wäkile Fumiko Ohinata säbäplären menä niçek añlattı. "Bezne 3 mäs''älä borçıy: 2000nçe yılnıñ noyaberendä bulğan köçle cir teträw näticäläre, zamança binalarnıñ "basıp aluı" häm iñ borçığanı – ilneñ üzendä borıñğı mirasnı saqlap qalu säyäsäte bulmawı," dip belderde UNESCO wäkile. Qazanda da tarixi binalar urnınna tözelgän zamança saraylar häm kottedjlar – zur problema bulıp tora. Başqalada tarixi mirasnı saqlaw idaräse bulsa da – annan arxitektura ürnäklären cimerü öçen röxsät alu bik qıyın eş tügel digän tä''sir qala. Bügen Qazanda Açıq Universitet dip isemlängän proektnıñ ikençe sessiäse tämamlandı. Anda qaralğan mäs''älälär arasında – Tatarstandağı tözeleşlärgä kübräk investisiälär cälep itü häm şul uq waqıtta bulğan mirasnı saqlap qalu. İke könlek cıyında Mäskäw häm Peterbur mimarçıları, strategik öyränülär belgeçläre, Qazan xakimiäte wäkilläre qatnaştı. Ämma ni qadär genä söyläşülär barsa da – türälär häm belgeçlär, inde ber ni dä eşläp bulmıy, dip qul selti, ul arada Qazannıñ borıñğı möxite yuqqa çığa bara.
İğtibarlı tıñlawçılarıbız xäterläsä – Azatlıq dulqınnarında küptän tügel Amerikan mimarçısı, fotorässam William Brumfield belän Qazan arxitekturası turında äñgämä bulğan ide. Quşma Ştatlarnıñ Tulane Universitetı professorı Brumfield – Rusiäne gizep çıqqan keşe, Qazanda da küp tapqırlar bulğan. Borıñğı arxitekturanı saqlap qalu, ber Qazan probleması ğına tügel, dide ul. Häm Qazan, anıñ fikerençä, äle iñ naçar xäldä tügel.
"Qazanda – tarixi qorılmalarnı saqlawğa qarata yaxşı mönäsäbät sizelä. Äytik, timer yul vokzalı binası bik yaxşı saqlanğan häm tözekländerelgän. Qızğanıçqa qarşı bik küp başqa şähärlärdä bu binalar cimerelde."
Azerbaycan başqalasında kebek ük – Qazanda da şähärneñ borıñğı yözen saqlap qalu – räsmi dairälärne häm cirle xalıqnı bik borçımıy kebek. Brumfield däwam itä:
"Mine şul borçıy –yış qına borıñğı uramnarnı saqlap qalu öçen ber ni dä eşlänmi, bu eş ber keşegä dä qızıq tügel, binalar cimerelä, anda ut-su ütkärelmägän, şuña alarnı tizräk cimerü yağın qarıylar. ä bit moña başqa yaqtan qararğa, infrastrukturanı üsterü turında da uylanırğa bula"
Ägär dä borıñğı mirasnı saqlap qalu sisteması , moña teläk häm mömkinlek bulmasa – häykällärne UNESCO isemlegenä genä kertep saqlap bulmayaçaq, bu bik yaxşı añlaşıla.
Alsu Qormaş
Mir-Teymur Azerbayacan prezidentı İlham Alievqa, şähärneñ tarixi arxitekturasın saqlaw öçen çaralar kürüen sorap xat cibärgän. Üz möräcäğätendä azeri mimarçısı – iske şähärdä yaña tözeleş başlar aldınnan başta arxeologlar, seysmolog, kartograf , arxitektorlar kebek belgeçlär belän kiñäşläşüne sorıy.
Baqı yäşläre dä tarixi urınnarnıñ betä baruına bitaraf qala almıy. "İçäri şähärdä yaña binalar tözelä häm iske şähär cimerelä bara. Monı tuqtatırğa kiräk, çönki tizdän şähärdä barı tik biek binalar qalaçaq," dide uramdağı ber azerbaycan malayı.
2003nçe yılda iske şähärdä tözekländerü eşlärennän tış böten tözeleşne tuqtatırğa digän prezident färmanı dönya kürä. Ämma cirle xalıq süzlärenä qarağanda, monıñ ber näticäse dä yuq.
Näq Qazan Kremle kebek ük Baqınıñ iske şähäre uzğan yıl UNESCO''nıñ tarixi miras isemlegenä kertelde. Şuşı oyışmanıñ Parijdağı wäkile Fumiko Ohinata säbäplären menä niçek añlattı. "Bezne 3 mäs''älä borçıy: 2000nçe yılnıñ noyaberendä bulğan köçle cir teträw näticäläre, zamança binalarnıñ "basıp aluı" häm iñ borçığanı – ilneñ üzendä borıñğı mirasnı saqlap qalu säyäsäte bulmawı," dip belderde UNESCO wäkile. Qazanda da tarixi binalar urnınna tözelgän zamança saraylar häm kottedjlar – zur problema bulıp tora. Başqalada tarixi mirasnı saqlaw idaräse bulsa da – annan arxitektura ürnäklären cimerü öçen röxsät alu bik qıyın eş tügel digän tä''sir qala. Bügen Qazanda Açıq Universitet dip isemlängän proektnıñ ikençe sessiäse tämamlandı. Anda qaralğan mäs''älälär arasında – Tatarstandağı tözeleşlärgä kübräk investisiälär cälep itü häm şul uq waqıtta bulğan mirasnı saqlap qalu. İke könlek cıyında Mäskäw häm Peterbur mimarçıları, strategik öyränülär belgeçläre, Qazan xakimiäte wäkilläre qatnaştı. Ämma ni qadär genä söyläşülär barsa da – türälär häm belgeçlär, inde ber ni dä eşläp bulmıy, dip qul selti, ul arada Qazannıñ borıñğı möxite yuqqa çığa bara.
İğtibarlı tıñlawçılarıbız xäterläsä – Azatlıq dulqınnarında küptän tügel Amerikan mimarçısı, fotorässam William Brumfield belän Qazan arxitekturası turında äñgämä bulğan ide. Quşma Ştatlarnıñ Tulane Universitetı professorı Brumfield – Rusiäne gizep çıqqan keşe, Qazanda da küp tapqırlar bulğan. Borıñğı arxitekturanı saqlap qalu, ber Qazan probleması ğına tügel, dide ul. Häm Qazan, anıñ fikerençä, äle iñ naçar xäldä tügel.
"Qazanda – tarixi qorılmalarnı saqlawğa qarata yaxşı mönäsäbät sizelä. Äytik, timer yul vokzalı binası bik yaxşı saqlanğan häm tözekländerelgän. Qızğanıçqa qarşı bik küp başqa şähärlärdä bu binalar cimerelde."
Azerbaycan başqalasında kebek ük – Qazanda da şähärneñ borıñğı yözen saqlap qalu – räsmi dairälärne häm cirle xalıqnı bik borçımıy kebek. Brumfield däwam itä:
"Mine şul borçıy –yış qına borıñğı uramnarnı saqlap qalu öçen ber ni dä eşlänmi, bu eş ber keşegä dä qızıq tügel, binalar cimerelä, anda ut-su ütkärelmägän, şuña alarnı tizräk cimerü yağın qarıylar. ä bit moña başqa yaqtan qararğa, infrastrukturanı üsterü turında da uylanırğa bula"
Ägär dä borıñğı mirasnı saqlap qalu sisteması , moña teläk häm mömkinlek bulmasa – häykällärne UNESCO isemlegenä genä kertep saqlap bulmayaçaq, bu bik yaxşı añlaşıla.
Alsu Qormaş
