30 may könne “Tatarstan Yaña ğasır” televizion kompaniäse “Mordoviä tatarları” isemle yaña ber fil'm kürsätte. Mondıy fil'mnar älegä qadär töşerelgäne yuq ide. Bu Bötendönya tatar kongressı töşerä başlağan “Tatar awazı” isemle qısqa metrajlı fil'mnar seriäsınnan berençe fil'm. Älbättä, 20 minutlıq fil'mğa küp närsäne sıydırıp bulmıy. Uzğan iyül ayında Tatarstan televizionçıyları şundıy küp material töşergännär ide – ul materialdan, hiçşiksez, 2 säğätlek fil'm da eşläp bulır ide. Mordoviä tatarlarınıñ tormışınnan qayber möhim momentlar töşep qalsa da, bu fil'm bik qızıqlı bulıp çıqtı.
Operator bik osta itep Mordoviä tabiğateneñ matur küreneşlären, tatar awılların, keşelären töşergän. Mordoviäda yäşäwçe iñ kürenekle tatar keşeläreneñ kübese bu fil'mğa eläkte – qayberlärenä süz dä birelde, qayberläre fil'mda berniçä sekundqa bulsa da, kürenep qaldı. Saranskida eşläwçe “Tatarstan“ säwdä yortı häm aña nigez saluçı eşmäkär Şämil Bikmaevqa ayırım ber syujet bağışlanğan ide.Fil'mda ataqlı Azyurqa awılınıñ uramnarı, mäçetläre, keşeläre kürsätelde, Azyurqa mäktäbendä xicab kiep utırğan uquçı qızlar da, Mordoviä möftie Räşit xazrät Xalikov ta interv'yu birde. Uzğan yılda Saranskida Bötendönya tatar kongressı yärdäme belän bastırılğan “Tatar-mişär ruxi mirası” kitabı da fil'mğa elägep qaldı.Fil'mda Lämberä awılınıñ “Umırzaya” ansamblenä küp iğtibar birelgän. Şulay uq fil'mdağı bik küp küreneşlär Lämberä rayonınıñ 70 yıllığı bäyrämennän. Qayber kürenekle tatarlar belän häm Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin belän interv'yular näq şul bäyräm barışında yazıldı: sälämätlek ministrı Rafael' Aşirov, respubliqa başlığınıñ administratsiäsendä möhim urın biläwçe Näzıyf Yenaleev häm Agrar institutı direktorı professor Şämil Axmetov. Mordoviänıñ iñ köçle awıl xucalığı citäkçese, tatar xatın-qızınıñ ğourulığı, Adilä Färit qızı Kolesnikova da kürsätelde.
Fil'mda Taqtaşnıñ şiğırlärennän özeklär uqıla bardı, “Umırzaya” ansambleneñ qartlar gruppası başqarğan ozın köylär işetelep tordı. Fol'klor digännän, Eduard Kasıymovnıñ “Qoyaş kön dä çığa” digän kitabınıñ töp geroe bulğan Abdulla Krotov ta fil'mğa töşerelgän. Abdulla abıydan 50-60 yıllarda 50 dän artıq borınğı tatar xalıq cırları yazılğan bulğan. Abdulla abıy, tatar fol'kloristikasınıñ tere legendası, suqır buluına karamastan, 86 nçı yäşendä buluına karamastan, İsa awılında yalğız yäşäwenä karamastan, xäzer dä optimist, xäzer dä akkordeonın qulına totıp, kamera qarşında cırlarğa äzerlegen kürsätte.Mordoviä tatarlarınıñ ğorurlığı, Tatar Tawlası awılınnan 5 tuğan köräşçe sport masterları Xalilovlar – Qasim, Fatix, Şämil, Änwär, Malik ta fil'mda üz süzlären äyttelär. Şämil Xalilov, Mintimer iseme Mordoviä tatarlarında bötenläy bulmasa da, üzeneñ onuğına Tatarstan prezidentı Şäymiev xörmätenä Mintimer iseme quştırğanın äytte.Lämberä rayonı mädäniät xezmätkärläre bu fil'mnı videomagnitofon yärdämendä qarap çıqtılar häm xäzer üzläreneñ tä'sirläre belän urtaqlaşalar. Berençe süz Lämberä tatar mädäniätı üzäge direktorı Räşidä İpqayıwağa.
– Sez xäzer Mordoviä tatarları turında fil'm baqtığız. Närsä äytäläsez?
– Fil'm bezgä bik oşadı. Bez xezmätkärlär män bergä baqtıq. Bik zur räxmätläremne äytäsem kilä Tatarstan Respublikasına, Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı, Rinat Zinuroviç Zakirovqa, tatar xalqıbıznı şatlandırğan öçen. Bügen min böten tatar xalqım isemennän zur räxmätläremne citkeräm sezgä Tatarstanda yäşäwçe bezneñ tatar millätebez. Bez sezdän yıraqta yäşäsäk tä, küñellärebez bergä. Bez telibez, Mordoviäda yäşäwçe tatarlar, bu fil'mnı Rossiänıñ böten töbäklärendä kürsätsä idelär. Kürsä idelär bezneñ Mordoviä tatarların niçek yäşilär. Beraz ozınraq bulsa fil'm tağı yaqşı bulır ide. Bezneñ bit xezmätebez bik küp, küp eşlänä. Biredä inde bik qısqa ğına bötenese kürsätelä, monarğa da inde bik şat bez, räxmät sezgä.
Bu Lämberä tatar mädäniätı üzäge direktorı Räşidä İpqayıwa ide. Xäzer süz “Umırzaya” tatar xalıq cır häm biyu ansamblenıñ citäkçese Failä Ravilovağa.
– Berençedän, Mordoviäda yäşägän tatarlarnıñ tarixların quzğattılar. Häm dä alarnıñ tormışların, bik uñışlı tormışların kürsättelär. Miña fil'm bik oşadı. Bik yaqşı bulır ide, ägär mişär tatarlarınıñ ğoref-ğadätlären tiränräk kürsätsä idelär.
Bu “Umırzaya” ansamble citäkçese Failä Ravilova ide. Lämberä tatar mädäniätı üzäge metodistı, Mordoviä tatarlarınıñ tanılğan cırçısı Al'fiä Maksimova şulay äyte:
– Miña bik oşadı. Tatarlarıbıznı kürsättelär, Mordoviä tatarların. Kürsennär barısı da respublikabıyzda da, kürsennär, şto şandıy Mordoviä tatarları bar, şto şandıy ansamblebıyz “Umırzaya” bar. Bik matur, räxmät kürsätüçelärgä dä, tözüçelärgä dä.
Bu cırçı Al'fiä Maksimova ide. Lämberä awılında bik küptännän inde muzıqa mäktäbe eşläp kilä. Berniçä yıl elek şul muzıqa mäktäbeneñ direktorı itep Rafael' Avyazov bilgelände. Ul Lämberä muzıqa mäktäbeneñ direktorı itep quyılğan berençe tatar keşese buldı. Rafael' üze dä cırlar yaza häm “Mordoviä tatarları” fil'mında işetterelgän “Äy, Lämberä” cırın da ul yazğan.
– Rafael', sez xäzer genä Mordoviä tatarları turında fil'm baqtığız. Üzegezne dä kürdegez, üzegezneñ yırığız da anda sezneke yañğıradı. Sezneñ nindi süzläregez bar bu fil'm turında?
– Berençedän, fil'mnı töşerüçelärgä bik zur räxmät äytkem keli. Monda bez kürdek awıllarnı, bik küp tatarlarnı, qaysıların bez, Lämberä rayonında yäşäp, qaysı awıllarda bulğanıbız da yuq, bu xalıqnı kürgänebez dä yuq. Alarnıñ tırışlığın, xezmätçänleklären bu fil'mda kürdek. Üzebezneñ ansambl' turında ber-ike süz äytkem keli. Ansambl' 34 yıl eşli i här waqıtta bik küp xalıq yöri bezneñ ansambl'ğa. Yaña cırlar, üzebezneñ babaylarnıñ, äbilärneñ borınğı cırların notalarğa yazıp ansambl'da öyrätep cırlıybız, säxnägä küçeräbez. Lämberä rayonında bik zur muzıykal' mäktäp eşläp bara. Şunda bez üzebezneñ ölkän äbilärebezne, babalarıbıznıñ cırların notalarğa salıp keçkenä balalarğa öyrätäbez. Alar, öyrätep, üzläreneñ balalarına öyrätep qalsınnar – şunıñ öçen tırışabız, eşlibez.
Bu Lämberä awılı muzıqa mäktäbe direktorı, kompozitor Rafael' Avyazov ide.
Şulay itep, Lämberä awılı mädäniät xezmätkärläre Bötendönya tatar kongressı başlap cibärgän fil'mnar seriäsınnan berençe fil'm bik uñışlı buldı dip äytälär. Tizdän bu fil'mnı Mordoviänıñ da ber televizion kanalı kürsätäçäk. “Mordoviä tatarları” fil'mı Atyur'yewo rayonı Teneş awılı yanında töşelergän aq atnıñ yögerüe belän başlana. Şul uq aq at belän betä dä. Mordoviä tatarlarınıñ da kiläçäge şul awıl atı kebek progresstan çittä qalmasa ide.
Azatlıq Radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
