Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatar Sabantuyı erzya xalqına yärdäm itte


Mordoviäda kötelmägän xäl kilep çıqtı. 18 yündä Mordoviä xakimiätläreneñ “İzvestiä Mordovii” isemle räsmi gazetasında, respublika başlığı Nikolay Merkuşkinnıñ ber ukazı çıqtı. Bu ukaz “Mordoviäda milli-folklor bäyrämnär ütkärü turında” dip atala. Anda muqşılar, erzyalar, tatarlar häm urıslarnıñ folklor bäyrämnären büdjet xisabına ütkärergä digän ämer yazılğan.

Tatarlarnıñ Saban tuyı küptännän bilgele bulsa häm ul tatarlar yäşägän törle cirlärdä bäyräm itelsä dä, muqşı häm erzya xalıqlarınıñ Saban tuyına oxşağan zur bäyrämnäre yuq. Döres, bıyıl Zubova Polyana rayonında muqşılar öçen urısnıñ “massovıye gulyaniä”sına oxşağan “Aqşa kelu” (tatarçası “Aq qayın”) digän bäyräm ütkärelde. Ämma bu muqşılarnıñ traditsion bäyräme tügel, anı bıyıldan ğına traditsiäğa kertergä cıyınalar. Bu bäyrämneñ iseme ukazda berençe urında quyılğan. Şulay uq bu ukazda urıslar öçen “Dni slavyanskoy pismennosti i kul'turı” bäyräme kürsätelgän.

Tatarlar öçen dä küñelle süzlär bar bu ukazda: bıyıldan başlap respubliqa külämendä Saban tuyı ütkäreler häm anıñ çığımnarı Mordoviä byudjetınnan qaplanır. Mordoviä tarixında berençe qat respubliqa külämendä Saban tuyı 4 iyüldä ütkärelergä tieş. Mondıy ukaznı Mordoviä tatarları küptännän kötte, ämma Tatarstan prezidentı Şäymiev häm Bötendönya tatar kongressınıñ köçle basımı bulmasa, respubliqa külämendä Saban tuyı bıyıl da bulmas ide dip ışanırğa bula. Ämma busı da iñ qızıqlı närsä tügel. İñ qızıqlısı şul – tatarlarnıñ Saban tuyın byudjet xisabına ütkärergä turı kilä digäç, muqşılar öçen maxsus bäyräm uylap çığarğaç, äle inde erzyalarnıñ xaqimiätlär yaratmağan “Ras'ken Ozks” digän bäyrämnären dä şul ukazğa kertergä turı kilde. “Ras'ken Ozks” erzya telennän tatarçağa küçersäñ, “Xalıq keläwe” bula. Borınğı erzya xalqınıñ bu bäyräme üzeneñ çın mäğnäsendä soñğı tapqır 1629 yılda ütkärelgän bulğan. Erzyalar yäşägän törle cirlärdän törle qawemnärneñ wäkilläre xäzerge Mordoviäneñ Bol'şe-İgnatovskiy rayonında urnaşqan Çuqalı awılı yanında cıyıla bulğannar. Patşa xaqimiätläre, pravoslav çirkäw bu “Ras'ken Ozks”nı betergännär häm ul yañadan 370 yıl uzğaç qına, 1999 yılda ğına torğızıldı häm iske urınında, Çuqalı awılı yanında ütkärelde. Bu bäyrämne respubliqa xaqimiätläre xuplamadı. “Rasken ozks”nı oyıştıruçılar belän naçar söyläştelär, yärdäm itü tügel, qomaçawlap tordılar. “Ras'ken ozks”nı oyıştıruçı, “Erzya telen qotqaru fondı” citäkçese Grigoriy Musalev şulay äytte:

– Мы стали агитацию проводить через газету “Эрзянь мастор” и так, через встречи, чтоб провести в девяносто девятом году “Раськень Озкс”. Узнав об этом, власти, ну и русское православие, везде стали агитацию проводить против этого Озкса – это языческая религия и так далее. Когда оставался неделя до Озкса, меня привезли в милицию и пугали меня сажать. Но я не отказался проведения Озкса. Только за три дня до начала Озкса в девяносто девятом году тогда уже дали добро проводении и стали немного помогать, районное начальство. До сегодняшнего дня правительство Мордовии, руководство, конечно, против было и агитацию проводили.

Muqşı, erzyalarnıñ da, tatarlarnıñ Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetına oşağan oyışmaları bar. Ul Mordva xalqınıñ syezdı sovetı ispolkomı dip atala. Mart ayında şul ispolkomnıñ plenar utırışında xaqimiät wäkilläre haman “Ras'ken Ozks”qa qarşı çığalar:

– Выступал по национальному вопросу Виктор Миронович Макушкин, ректор пединститута, явно выступил против “Раськень Озкс”а.

Şulay uq xaqimiätlär belän bergä dus bulıp eşläwçe ispolkom äğzaları da “Ras'ken Ozks”qa qarşı çığalar: ispolkomnıñ citäkçese professor Mixail Mosin, ispolkomnıñ referentı Yuliä Tsıpina, professor Vladimir Abramov häm başqalar.

– Тогда я вышел, сказал, если вам не нужен традиции сввоего народа, пока мы живы, патриоты, будет Раськень Озкс.

Äle inde erzya milli aktivistları öçen respubliqa başlığınıñ 18 yün ukazı çığu zur ber moğciza kebek buldı – “Ras'ken Ozks”qa qarşı köräşkän xaqimiätlär bu bäyrämne qanunğa kertälär häm aqça da birälär. Bu işetelmägän, kötelmägän, aqılğa sıymıy torğan ukaz çıqqaç, “Erzya telen qotqaru fondı” aktivistları bik şat buldı. Alar, döreslek ciñde, dip uylıylar. – Меня радует этот указ главы Республики Мордовия, что такой указ есть, подписал Николай Иванович Меркушкин. Наконец-то лицом обратились к ритуально-обрядовом празднике эрзян “Раськень Озкс”. Наконец правительство, наверное, Мордовии, понял, что зря это делают. Осознав это, решили помочь, и правильно делают. Спасибо им, что осознали.

Bu bäyrämne erzya xalqı tämam onıtqan bulğan ikän. “Ras'ken Ozks” bäyräme turında Grigoriy Musalev fin etnografı Paasonen häm başqa revolyutsiäğa qadär bulğan etnograflar xezmätlärennän genä uqıp belgän.

– Было написано финским ученым Паасоненом и может быть еще... Я случайно как-то наткнулся, читая о мордве и об Раськень Озкс прочитал, именно в моем районе. Я тоже с Большеигнатовского района, селе Ташто Кшуманця. Меня это взволновало, и в какой-то степени вдохновило, что в моем районе такой величайший праздник был когда-то. И меня удивило, что на этом празднике было сорокавосьмипудовый свеча горела. Неделя горела, неделя эрзяне гуляли. И думаю, ну что ж, это великое, праздник, возобновить. И вот согласовал с своими товарищами, они поддержали меня. И вот через 370 лет, то есть в 1999 году, снова возобновили этот праздник. Там решили, в пять лет раз. Вот в этом году как раз пять лет, вторично хотим отметить этот праздник.

“Ras'ken Ozks” bäyrämeneñ xäzerge ssenarie şundıy. Ul 5 yılğa ber tapqır iyül ayınıñ ikençe şimbä könendä Mordoviänıñ İgnatovo rayonı Çuqalı awılı yanında urnaşqan kurgan yanında ütä. Mondıy kurgannarnı mar dip atıylar. Şulsı qızıq, bu erzya awılı elektä urıslaşqan tatar alpawıtı Baxmetyewnıñ awılı bulğan. Bu bäyräm 5 yılğa ber bulsa, inde yıl sayın här erzya awılında “Awıl keläwe”, erzyaça “Welen Ozks” bulırğa tieş. 5 yılğa ber ütä torğan “Ras'ken Ozks”qa erzyalar yäşägän böten cirlärdän wäkillär kilä. Alar üzläre belän yäşägän cirlärennän qapçıqlarda tufraq kiterälär häm şul tufraqnı bäyräm barışında marğa sibälär. Borın zamandağı “Ras'ken Ozks”ta izge şämneñ 48 pot bulğan, yäisä 768 kilogramm. Xäzerge şäm ciñelräk, 165 kilogrammlıq qına. Bu keşe buyınnan biek bulğan şämne erzyaça “Ştatol” dip atıylar. Ştatolnı qoyıp eşlär öçen balawız satıp alırğa aqça cıyu xäzer dä däwam itä. Bäyräm şul Ştatolnı qabızudan başlana. Bu berençe etap. Annan soñ İneşkipazğa häm borınğı babalarğa möräcäğät belän doğa qılalar. “İneşkipaz” süze erzya telendä “Alla” mäğnäsendä qullanıla. İneşkipazğa häm babalarğa doğa qılğannan soñ törle cirlärdän kilgän wäkillär marnı äylänep çığalar häm üzläre belän kitergän tufraqnı marğa sibä baralar. Monnan soñ bäyrämdäge keşelär mar yanınnan yaqındağı basuğa küçälär häm anda qulları belän totışıp äylän-bäylän eşlilär häm Atyän ezemda (tatarça “qartlar cıyınında”) söylängän çığışlarnı tıñlıylar. Atyän ezem (yäğni “qartlar cıyını”) betkäç, erzya fol'klor ansambl'läre çığış yasıy. Annan soñ iñ yaxşı erzya milli kiemenä konkurs ütkärelä. Bäyräm “Ras'ken Ozks”ta qorban itep çalınğan ügez itennän aş aşaw belän tämamlana. Bıyıl “Ras'ken Ozks” 10 iyüldä bulır.

– В этом году мы пригласили не только представителей эрзянского народа, но и всех финно-угорских народов представителей пригласили. И сосед башкир, татар, чувашей. Очень большим желанием хотят приехать наши друзья с Украины. Ну конечно, русский народ у нас рядом, соседи, естественно, будут представители, и немало, я думаю.

Bu “Erzya telen qotqaru fondı” räise häm “Ras'ken Ozks” bäyrämen üz erzya xalqına qaytaruçı Grigoriy Musalev ide.

İrek Bikkinin, Mordoviä
XS
SM
MD
LG