4 iyüldä, Rusiäneñ iñ zur tatar awılında, Penza ölkäseneñ Urta Äläzän awılında, Saban tuyı görläp ütte. Äläzän awılınıñ Saban tuyı bıyıl Gorodişçe rayonı Saban tuyı statusın alğan. Şuña kürä monda tirä-kürşe rayonnardan, tatar awıllarınnan bik küp xalıq cıyılğan ide. Militsiä xezmätkärläre sanawı buyınça, bıyıl Äläzän Saban tuyında 15 meñgä yaqın keşe ide. Qızıqsınğan xalıq öçen Saban tuyınıñ sponsorları isemlege dä tağılğan ide. Monda 75 sponsor iseme. İñ berençe bulıp Äläzän awıl xucalığı cämğıäte başlığı Kyazıym Deberdeewnıñ iseme tora.
Saban tuylarında şatlıq, räxät bula. Ämma qayber keşelärneñ şatlığı, räxäte kinät kenä bäxetsezlek, qayğığa äverelä. Süz Saban tuyı barışında qayber keşelärneñ travmalar aluı turında. Älbättä, atlarda çabuçı caydaqlar, köräşçelär, törle üzgä konkurslarda häm uyınnarda qatnaşuçılarğa qurqınıç härwaqıt yanıy. Süz sportçılar häm qannarında adrenalin küp bulunı yaratuçılar turında tügel. Süz Saban tuyına kilgän ğadi xalıq turında, tamaşaçılar turında. Alar bit monda köräşergä, atta çabışırğa, ber-berseneñ qulın bögärgä kilmägän. Alar kilä dusları, awıldaşları belän oçraşırğa, yarışlar qararğa, çit yaqtan kilgän xalıq belän tanışırğa, aralaşırğa, tämle aşlar aşarğa. Kötmägändä qayandır at kilep ayağıñnı sındırıp kitsençe. Nindi monda şatlıq ta, nindi räxätlänü? Şulay 4 iyüldä Äläzän Saban tuyı barışında Sosnovoborsk rayonı İnderqa awılınnan kilgän Hawa Cabbarovanıñ ayağın uzıp barğan at basıp sındırdı. Zıyan kürgän xatınnıñ ıru xatını şularnı söyläde:
– Bastıq yuldan yantıqqa, fotografirovat' itelergä. Fotografirovat' itelgän töştä berebezne alaşa suqtırdı i basıp uzdı ayağına. Wıt kötäbez pomoşç'.
– Ayaq östenä basıp baqtımı?
– Ayaq östenä basalmıy. Basıp baqtı, no bik zatrudnenie, bez quşmadıq basırğa.
– Ä vraç bulırğamı tieş?
– Kanişnı, vraç bulırğa tieş, wıt bez qıçqırınabız, ketäbez vraç, berkem, pomoşç' yuqtır.
– Nu äle seznen nindi uylarığız bu wıt Äläzän Saban tuyı turında?
– Nu nindi uylarıbız? Başta bezneke bik yaqşı ide uylarıbız, bik yaqşı praz'nıq ustroit' itkännär. Nu nik berkemnen vnimaniesı yuqtır, nik alar keşe yulınnan ul alaşalar yörilär? Ul atlarnıñ, navernı, üz yulları bar. Bik yaqşı praz'nıq ustroit' itelgän, bik bötenese bik yaqşı. Bik sorawıbız bar inde: keşlär qaya yöri, balalar yanıbızda ide, öç bala yanıbızda, bulmasın şundıy eşlär, yöresennär alar, atlar, urınnarınnan. Yöremäsennär, keşlär qaya yörilär. Bez bötenebez bergä cıyılıp kildek, yegerme keşe İnderqadan. Bik maxtadılar Yılyuzan awılın. Kajdıy ğod Penzağa bara idek, kildek bıyıl bire. Wıt v konse närsä buldı...
Tizdän vraç ta, medsestra da tabıldı, alar ikän köräş mäydanında qulın zıyan itkän köräşçegä yärdäm kürsätkännär. Hawa Cabbarovanıñ ayağına qabıq bäylädelär häm Sosnovoborsk rayon xastäxänäsenä alıp ta kittelär.
Bıyıl Tatarstanda da moña oşağan ber xäl bulğan. Mamadış Saban tuyında finişqa citkändä ber at yanıp ülgän häm Tatarstan elemtä ministrı Rinat Cälälovnıñ östenä yeğılıp anıñ ayağın sındırğan ikän. Monıñ turında Äläzän awılı Saban tuyına ikençe qat inde kilüçe “Watanım Tatarstan” gazetasınıñ säyäsät bülege mödire Räşit Minhac söyläde:
– Alla saqlasın inde. Andıy xällär bulğalap tora. Menä bıyıl da Tatarstanda bezdä, at yeğılğanda elemtä ministrı Rinat Cälälewneñ dä ayağın sındırdı. Alla saqlasın.
Bu Qazan jurnalistı Räşit Minhac ide. Hawa Cabbarovanıñ ayağın sındırıp kitüçe at xäzer genä yarışta, at çabışında qatnaşqan at ide. Ul öç mujik utırğan arbanıñ artına bäylänep bara ide. Şul biçara xatınnı bärep ayağın sındırğaç, arbağa utırğan öç ir keşe, ällä ni isläre kitmiçä, tuqtamıyça ğına kitep bardılar. Äläzän Saban tuyınıñ töp oyıştıruçısı Käzıym Deberdeevqa möräcäğät itärgä turı kilde.
– Käzıym äfände, xäzer monda wıt Saban tuy barışında alaşa minem qarşımda ber xatınnın ayağına basıp sındırdı. Monın turında ni äytäläsez?
– Bu xällär bulmıy ide elek bezdä. Bulmıy ide xällär bu. Bu berençe tapqır bezdä. Niçek bulğandır, min anıñ şahitı bulalmadım. Bu xatınnı beleştererbez, Alla teläsä. Ütkärdelär monda eşmäkärlär bu yarışnı. Alar böten daruların häm bol'nitsada bulğan nilären, borçıluların böten nie belän, tögällänep tülärgä tieşlär.
Käzıym Deberdeev äytkän süzendä toruçı keşe itep bilgele. Hiçşiksez, Hawa Cabbarovanıñ ayağı tözäler häm Äläzän eşmäkärläre aña, hiçşiksez, yärdäm itärlär. Ayağı sınğan xatınnı xastäxänägä alıp kittelär, ä Saban tuyı tuqtamadı, däwam itte. Käzıym Deberdeev bıyılğı Saban tuyı turında şulay äytte:
– Bügen Tatarstannan kilde 130 keşe, delegatsiä. Üzläreneñ artistları belän, eşmäkärläre belän, üzläreneñ büläkläre belän, bik zur räxmät. Bu Äläzännen öçen genä tügel, ä Tatarstannan, Samaradan, Volgogradtan, Mäskäwdän, mäskäwlelär kübäwlär, Sank-Peterburgtan kilgännär. Bügen berençe tapqır bezdä amerikanes Uil'yam, ştat Luiziana dip, poçti Äläzän. Beznen üzebeznen amerikanes teper buldı, ul da uçastvovat' itte. Polyak ber uçastvovat' itte, Tomaş, predstavitel' posol'stva Pol'şi Mäskäwdä. Yarışlar xazer bara, atlar çabuı ide, köräş bara, cır-köy, biyüllär, uyınnar. Hämmä bersenä büläklär bar. Minem fikeremçä, Saban tuy bıyıl ütkän yılğa qarata uñayraq ütte.
Bu Äläzän awıl xucalığı citäkçese Käzıym Deberdeev ide. Äläzän Saban tuyına kilgän Tatarstan delegatsiäse äğzalarınıñ kübese Aznaqay rayonınnan ide. Qazannan üzennän dä kilüçelär az tügel ide. Tatarstan delegatsiäseneñ iñ bilgele keşese, älbättä, yazuçı Tufan Miñnullin ide.
– Tufan abıy, sezneñ bu Äläzän Saban tuyı belän, nindi tä'sirläregez sezneke?
– Min inde Saban tuyı kürgän keşe. Miña ul Saban tuyı ul qadär ğacäp toyılmıy, ämma läkin menä Äläzän xalqınıñ üzen-üze saqlawı, millät bularaq, äye, üzeneñ dinen, äye, üzeneñ telen saqlawı, bu inde soqlanırlıq. Menä anı böten bezneñ tatar cirendä bütän tatar awılları da alardan ürnäk alsalar, bezneñ tarixıbız, äye, bay bulğan kebek, kiläçägebez dä bik ozaq bulır ide. Menä min ansına soqlanam. Min ğacäpländem awıllarında bulıp. Alar eşli belälär, yal itä belälär. Menä bu inde çın tatar, monda tatarnıñ çınnarı yäşi. Monda bik küp awıl-cirlärgä ürnäk alırğa bula şul isäptän Mordoviäda yäşäwçe bezneñ qayber tatar awıllarına da bolardan ürnäk alırğa kiräkter dip sanıym.
Bu Tatarstannıñ atqazanğan yazuçısı Tufan Miñnullin ide.
Azatlıq radiosı öçen Penza ölkäsennän, Äläzän awılınnan İrek Bikkinin. 05.07.2004.
