Torama – erzya xalqınıñ izge bırğısı. Erzyalarnıñ legendar patşası, yulbaşçısı – Tyuştya – xalıqnı şul Torama awazı belän çaqıra bulğan dip söylilär. Şul Torama awazı belän Mordoviäda 10 iyüldä erzya xalqınıñ borınğı dini-ğibadät bäyräme – Ras'ken Ozks başlandı. Erzyalarnıñ kübese xäzer xristian bulsa da, qayberläre borınğı babalarınıñ dinenä qayta bara. Ras'ken Ozks başlanğanda erzyalarnıñ dönya-küläm bilgele ansamble, ul “Torama” isemen yörtä, borınğı yulbaşçı Tyuştyağa bağışlanğan xalıq cırın cırladı.
Bu bäyräm çınında erzyalarnıñ borınğı dini bäyräme. Mordoviä xaqimiätläre Ras'ken Ozksnı ğadi ber fol'klor bäyrämenä äyländerergä tırışa, ä pravoslav çirkäw xezmätkärläre armıy-talmıy bäyräm oyıştıruçılarnı mäcüsilektä ğayıpli. Ämma Ras'ken Ozksnı ütkärüçe erzyalar üzlären mäcüsi dip tanımıy, çönki alar Allanıñ berlegenä ışanalar häm Allanı üzlärençä “İneşkipaz”, yäisä qısqa ğına “Paz” dip atıylar. Alladan yärdäm sorağanda alar şulay äytä: “Paz çangodt', Paz çangodt'”. Bäyrämne uñışlı ütkärer öçen, erzya xalqınıñ tele, mädäniäte, ğoref-ğadätläre yuğalmasın öçen erzyalar Alladan yärdäm soradı. Bäyräm başlanğanda alıp baruçı erzya xatını söyli.
– Свал эряк минек седейсэ, Инешкипаз, чангодть! Весе вейсэ ёвтасынек: ”Инешкипаз, чангодть! Инешкипаз чангодть!” (Tatarçası: “Mäñge yäşä bezneñ yöräklärdä, Allahu, yärdäm it! Bötenebez bergä äytäbez: Allahu, yärdäm it! Allahu, yärdäm it!”)
Erzya xalqınıñ Alladan yärdäm sorıy torğan maxsus cırı da bar. Bäyrämneñ iñ maqtawlı qunaqlarınan berse Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin ide. Ul şulay äytte:
– Я хотел бы всех, кто приехал сюда на этот праздник, нашей гостей издалека, выразить огромную благодарность, что вы чтите свои традиции национальные, свой язык и приехали за, некоторые, за тысячи километров, чтобы принять участие в этом празднике. Мы и сейчас, я думаю, и в будущем будем делать все, чтобы вас встречали здесь как настоящих, не гостей даже, а хозяев этой земли. Спасибо вам за то, что приехали, украсили этот праздник, и донесете до своих сел, до своих окраин то, что делается на нашей мордовской земле. Мы обещаем, что мы сделаем все, чтобы решения Совета Старейшин выполнялись.
Şulay itep, Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin Ras'ken Ozksnıñ “Sovet stareyşin”nıñ qararların ütär öçen böten närsäne eşlärgä wäğdä itte. Bu Sovet stareyşin (tatarça “Qartlar Şurası”, erzyaça Atyän Azem), 13 keşedän tora. Bu Atyän Ezem erzya xalqınıñ yulbaşçısın häm anıñ ike urınbasarın saylıy. Erzya telendä yulbaşçı İnyazor bula. Şulay itep 10 iyül könendä Atyän Ezem erzya xalqınıñ inyazorı itep Grigoriy Musalewnı sayladı. Anıñ urınbasarları itep Boris Yeryuşev häm Yevgeniy Çetvergov saylandı. Rasken Ozks barışında Atyän Ezem “Erzya xalqınıñ räsmi iseme turında” digän deklaratsiä häm Finn-uğor xalıqları kongressına möräcäğät qabul itte. Bu säyäsi dokumentlarnıñ kiläçäktä möhimlege bik zur buluı mömkin.
Mordoviänıñ törle rayonnarınnan, Rusiänıñ törle töbäklärennän kilgän erzyalardan başqa, bäyrämdä muqşılar, mari, qarel, komi, udmurt, eston, saam, finn xalıqlarınıñ wäkilläre dä bar ide. Mari Eldan ayıruça zur delegatsiä kilgän ide.
– Позвольте от Республики Мари Эл сказать слова благодарности за приглашение и передать от нашего марийского народа “Шокша, шокша саламон!!!”
Bäyrämgä xätta urıs mäcüsiläre dä kilgän ide. Alar erzya aktivistları belän xezmättäşlek urnaştırırğa dip kilgännär ikän. Ämma bu urıs mäcüsiläreneñ yäxüdilärne, Kavkaz, Afriqa xalıqların doşman kürülären belgäç, erzyalar alarğa şulay äyttelär: “Mondıy qaraşlar belän sezgä monda urın yuq”.
“Ras'ken Ozks” süzlären erzya telennän tatarçağa küçersäñ, ul “Xalıq keläwe” bula, urısça “Narodnoe molenie”. Borınğı erzya xalqınıñ bu bäyräme üzeneñ çın mäğnäsendä soñğı tapqır 1629 yılda ütkärelgän bulğan. Erzyalar yäşägän törle cirlärdän törle qawemnärneñ wäkilläre xäzerge Mordoviäneñ Bol'şe-İgnatovo rayonında urnaşqan Çuqalı awılı yanında cıyıla bulğannar. Patşa xaqimiätläre bu “Ras'ken Ozks”nı betergännär häm ul yañadan 370 yıl uzğaç qına, 1999 yılda ğına torğızıldı häm iske urınında, Çuqalı awılı yanında ütkärelde. Bıyıl da “Ras'ken Ozks” bäyräme 10 iyüldä Bol'şe-İgnatovo rayonnıñ Çuqalı awılı yanında ütte.
Bäyrämne massa-küläm informatsiä çaralarında yaqtırtır öçen monda Saranskinıñ gazeta, radio, televidenie jurnalistları kübäwläp kilgän ide. Monda xätta Estoniä häm Ameriqa telekompaniälarınıñ törkemnäre dä eşläde. “CBS NEWS” törkemeneñ başı Ameriqa jurnalistı William Gasperini monda Mariy El delegatsiäse belän kilgän ide.
Ras'ken Ozks waqıtında bik zur konsert ta buldı. Monda Mari El respublikasınnan mari cırçıları, Mordoviänıñ üzeneñ professional' cırçıları, törle erzya awıllarınnan üzeşçän artistlar, Samara, Saratov, Ul'yan ölkälärennän, Tatarstan Respublikasınnan erzya ansambl'läre qatnaştı.
Şulsın da äytep ütärgä kiräk: Ras'ken Ozks bäyräme tulısınça erzya telendä ütkärelde. Çığış yasawçılardan berniçä keşe genä urısça söyläde, qalğannarı gel erzyaça häm azraq qına muqşıça da söyläde. Bu bik matur küreneş ide – bäyrämneñ urını da bik matur, tirä-yaqta tabiğat tä bik yämle, hawalar da bik yaxşı, qısqaça, bäyräm uñdı.
İrek Bikkinin, Mordoviä
İrek Bikkinin, Mordoviä
