1989 yılda Rusiäneñ Uzäk Komitetı millätlärgä qaraşın üzgärtä. Şuşı yılnıñ may aylarında İjaw şähäreneñ tatarlar kümäk yäşägän Lenin rayonınıñ partiä bülegendä tatar zıyalıların cıyalar. Bu xaqta Udmurtiä tatar ictimaği üzägen un yıl citäklägän Mäsgut Waxit ulı Garatuev bolay iskä ala. (audio) 1989 yılda ul kiñäşmädä qatnaşqan ber genä keşe dä milli oyışmanı üzeneñ cilkäsenä alırğa batırçılıq itmi.
Milli xäräkätneñ Tatarstanda, başqa regionnarda üseş alu xäbärlären işetep, ber törkem aktivistlar avgust ayına İjawda yäşäwçe tatarlarnıñ cıyının bilgeli. Cıyınnı uzdıru urını itep tatarlar tuplanıp ğömer itkän rayonnıñ timeryulçılar mädäniät sarayı saylana. Xalıqnı cıyu maqsatı belän respublika külämendä näşer itelüçe berniçä gazetada iğlan birelär. Anda Qor'än uqu bulaçaq dip kürsätälär. Fänüs Ğöbäydulla ulı Ğäzizullin — İjaw şähäre tatar ictimaği üzägeneñ şuşı cıyında saylanğan berençe räise — ul waqıtta redaksiädä, berençedän, şuşındıy iğlannı qabul itärgä telämägännären häm, ikençedän, ul belderüneñ mädäniät sarayı direktorı Vladimir Xvanğa partiä orğannarında cawap totarğa turı kiluyın iskä aldı. Ğomumän, tatar milli oyışmasınıñ niçek oyışuı turında Fänüs Ğäzizullin bolay söyläde. (audio)
Şulay itep, 1989nçı yılnıñ 14 avgustında Udmurtiä başqalası İjawda tatar ictimaği oyışmasınıñ berençe cıyını uza. Anda Ustav qabul itälär, oyışmanıñ büleklärenä cawaplı keşelärne saylıylar. Aktivistlar mäktäplärdä tatar sıynıfları açu, mädäniät yortlarında tatar üzeşçän sänğät ostaların tuplaw, tatar xalqı tarixın öyränü, xalıqnıñ üzañın üsterü buyınça eş başlıy. Berniçä aydan «Udmurtiä» däwlät teleradiokаmpaniäsendä tatar telendä radiotapşırular äzerlänä başlıy. Oyışmanıñ äğzaları tırışlığı belän başta quldan yazıp, maşinkada basıp, tatar telendä gazeta çığaralar, anı häm şulay uq ğadi genä eşlängän listovkalarnı xalıq arasında tarata başlıylar, soñraq tatar telendä «Yañarış» gazetası dönya kürä, «Udmurtiä» däwlät teleradiokаmpaniäsendä «Xäyerle kiç» tatar televizion tapşıruı da barlıqqa kilä. Şul uq yıllarda tatarlarnıñ märkäze Qazan şähäre, andağı milli oyışmalar belän elemtä urnaştıralar. 1991nçe yılda tatar oyışması respublika külämendä barlıqqa kilä. Anıñ filialları şähär rayonnarda räsmi räweştä terkälä. Tatar xalqı tarixına, kiläçägenä bağışlap konferensiälär uza, anda Tatarstannan ğalimnär qatnaşa. Bolar respublikada milli xäräkät eşen canlandırıp, aktivlaştırıp cibärergä etärgeç birä.
Mäsgut Garatuev belderüençä, Tatar ictimaği üzäge respublika tatarları öçen xakimiät orğannarın alıştıra. Uzäk belän respublika citäkçeläre dä isäpläşä başlıy. Bügen respublikanıñ 25 mäktäbendä balalar tuğan telen fän bularaq öyränä, pedagogika uçilişçesında, Udmurt däwlät universitetında tatar tele uqıtuçıları, tärbiäçeläre äzerlänä, törle bäygelär—konkurslar uzdırılıp tora, respublikada küp kenä üzeşçän ansambl'lär tatar mädäniäten saqlap qaluda, üsterügä üz öleşen kertä, konsertlar oyıştırıp, xalqıbıznıñ küñelen kürä. Şulay buluğa da qaramastan, İjaw şähäreneñ berençe tatar oyışması räise Fänüs Ğäzizullin, Udmurtiä tatar ictimaği üzägeneñ berençe Prezidentı Mäsgut Garatuev qabul itelgän qararlarnıñ tulısınça tormışqa aşa almawın bilgeläp, şuña da qänäğätsezlek xislären dä belderdelär.
Uzäkneñ 16 avgustqa bilgelängän utırışında tatar milli xäräkäteneñ aktivistları, oyışmanıñ berençe äğzaları, bügenge wäkilläre ütkän 15 yılda başqarılğan eşlärgä näticä yasap, kiläçäkkä oyışmanıñ burıçları turında fiker alışırğa niätli.
Xämidä Ğayfullina, Udmurtiä
Xämidä Ğayfullina, Udmurtiä
