Küptän tügel Sverdlov ölkäseneñ Krasnoufim rayonı, Urta Bäyäk awılında möselmannar cıyını bulıp uzdı. Bödrä qayınnar belän uratıp alınğan yämle alanğa ul könne yaqın-tirä awıllardan häm şähärlärdän bik küp xalıq cıyıldı.
Sverdlov ölkäse möselmannarınıñ Qazıylat idäräse oyıştıra torğan mondıy cıyınnar inde menä bişençe cäy rättän uzdırılıp, matur ber ğädätkä äwerelde. Yıl sayın uzdırıla torğan sabantuylardan ayırmalı bularaq, mondıy cıyınnarda cır-biyu, küñel açular yuq. Şuña qaramastan, yäşe-qartı, olısı-keçese bik teläp yöri mondıy cıyınnarğa. Üzara aralaşu, kiñäş-tabış itü, bergäläşep namaz uqu, wäğäz tıñlaw, sport yarışları, törle viktorinalar ütkärü, kiçen qarañğı töşü belän zur itep uçaq yağıp, yoldızlı kük astında äñgämä qorıp utıru – ğädättä şundıy tärtip belän uzdırıla cıyın. Bilgele inde, tämle şulpa, pılaw, zur-zur kümer samawırlarındağı xuş isle çäy dä çittä qalmıy.
Qazıylat idäräse citäkçese Danis xäzrät äytüençä, mondıy cıyınnarnıñ töp maqsatı dinne üsterü, xalıqnı imanğa kiterü bulsa da, küp waqıtta süz köndälek tormış, iqtisadi, säyäsi mäs'älälär turında bara. Keşelär üzlären borçığan sorawlarğa cawap ezlilär, ğomumi kiñäş-tabış waqıtında qayber cawaplar tabıla da.
Bu yulı äñgämä xalıqnı borçığan iñ awır mäs'älä – tatar awılların saqlap qalu, torğızu turında bardı. Sverdlov ölkäsendä awıl xucalığı bik awır xäldä. İnde un yıldan artıq küp cir çäçelmi buş yata, terlekçelek fermaları cimerelep betkän. Eşsezlek arqasında küplär bäxet ezläp zur şähärlärgä, yäisä tönyaqqa taba çığıp kitkännär. Awılda elekke xalıqnıñ utız-qırıq protsentı, başlıça qartlar torıp qalğan. Yäşlärneñ yuqlığı ber genä misaldan kürenä – uzğan yıl Raxman awıl mäktäbenä berençe sıynıfqa nibarı ber bala uqırğa kergän. Urta Bäyäk urta mäktäben bıyıl unber bala betergän, uqırğa nibarı dürtäw kerälär.
Eşsezlek, çarasızlıq eçüçelek, narkomaniä kebek afätlärneñ ütep kerüenä kiterä. Tatar awıllarında da xäzer eçügä birelüçelär bik küp ikän. Ni eşlärgä soñ? Nindi çaralar kürergä? Awıl xalqın eş belän tä'min itü niäte belän, Qazıylat idäräse arqılı berniçä tatar eşmäkäre qayber tatar awıllarında umartaçılıq buldıru, sarıq ürçetü ferması açu kebek täqdim belän çığıp qarağannar ide inde. Ämma bu täqdimnärne kütärep aluçı tabılmadı.Näticädä älege tatar eşmäkärläre bu eşlärne Başqortstan cirendä oyıştırıp cibärdelär. Danis xäzrät Däwlätov fikerençä, ölkäbezneñ tatar awılların kütärü öçen xalıqnı beraz öyrätergä kiräk. Nik digändä, äytkänne eşläp kenä öyrängän kiçäge kolxozçığa bügen üzen xucalıq alıp baruçı cawaplı xuca itep toyu qıyın. Yäş, batır yöräkle aqıllı yegetlär bar-barın, ämma awılda qaluçılar arasında alarnıñ sanı az.
Cıyın waqıtında xalıqnı borçığan mäs'älälär küp kütärelde. Ğomumän, mondıy cıyınnar tege yäki bu mä’sälägä qarata xalıq fikeren çağıldırıp, kiläçäktäge eşlärgä yaña yunäleş birergä bik yärdäm itä. Tübän Sırğa rayonınıñ Qantuğan awılında uzdırılğan cıyında, mäsälän, yäşlär, balalar añlasın öçen barı tik rus telendä genä söyläşergä turı kilgän. Tatar awılı Qantuğanda ana tele bik az külämdä uqıtıla.
Danis xäzrät fikerençä, atnasına ber yäki ike säğät tatar tele uqıtılğan mäktäptä tuğan telne kirägençä öyränü mömkin tügel. Şuña kürä Qazıylat idäräse uqıtuçılarğa östämä tüläw tüläp, mäktäptän tış däreslär oyıştırıp, ana telen uqıtunı köçäytü täqdime belän çıqtı. Bu eşkä tatar milli oyışmaları, tatar eşmäkärläre dä quşılsa, näticäse bik tiz kürener ide digän fikerdä tora Qazıylat idäräse citäkçeläre. Cıyınğa cıyıluçılar bu fikerne dä xup kürdelär. Cıyın tämamlanğan waqıtta biregä kilüçe möselmannar bu cäydä Ufa Şigerendä häm Buğalışta tağın şundıy cıyınnar uzdırası ide digän teläk belän taralıştılar.
Fäwiä Safiullina. Yekaterinburg.
