Bilgele, bez yäşägän Rusiäda zakonnarnı xörmät itü äle dä bik tübän däräcädä. Äle dä küp oçraqlarda iske urıs äyteme bik aktual' qala: “Закон как дышло, куда повернул, туда и вышло”. Küpçelek xalıq bezdä mondıy xoquqi nigilizmğa künekkän häm anı norma dip tä sanıy.
Bez, tatarlar, Rusiäda san buyınça ikençe xalıq bulsaq ta, bezneñ sanıbız küp tügel häm, çınısın äytiek, urıs xaqimiätläre bezneñ belän ällä ni sanaşmıylar da. Rusiäda zakonnar, qağidälär, normalar niqadär yaxşıraq, açığraq, tögälräk, cirenä citkerebräk ütälsä, şul qadär tatarlarnıñ xäle uñayraq bulır ide. Çönki çın mäğnädä xoquqi däwlättä, xoquqi cämğıättä yäşägän azçılıq xalıqlarnıñ xälläre küpkä yaxşı bula. Zakonnar tögäl ütälgändä üz xoquqlarıñnı yaqlarğa bik ciñel bula. Ä inde bez üzebez, tatarlar, xoquqqa qarşı bulğan eşlär eşläp torsaq, üzebezneñ xoquqlarnı bozmawnı xaqimiätlärdän taläp itärgä nindi xaqıbız bar?
Urlaw ul yaxşı närsä tügel. Monı balalar da belä. Urlaw – ul cinayät, urlaw – ul hiçşiksez namussız eş. Ämma qayber tatar jurnalistları monı añlamıy kebek. Añlasalar da, alar informatsiä, fotolar häm tekstlar urlawnı cinayätkä dä sanamağanğa oşıy.
Xäzerge zaman mömkinlekläre jurnalistlarğa öennän dä çıqmıyça mäqälä artınnan mäqälä yazıp bastıra barırğa mömkinlek birä. Jurnalist nindider qızıqlı waqiğanıñ şahitı bulalmasa da, şul waqiğanı üz küze belän kürgän ışanıçlı keşegä telefon aşa şaltıratıp, añardan mäğlumat alıp bula. Mondıy oçraqta jurnalist üze waqiğa bulğan urında bulmasa da, ul tırışıp eşli – ul mäğlumat cıya, tekstlar yaza, zakonlı nigezdä üzeneñ isemen mäqälä astına quya häm şul mäqälä öçen aqça da ala.
Ämma qayber jurnalistlar bolay mäşäqätlänep tormıy. Mäsälän, şundıy jurnalist nindi bulsa qızıqlı xäbärne radiodan yäisä televizordan işetep kenä yazıp ala da, üzeneke itep bastırıp ta çığara. Progress yulında tağı da alğa kitkännäre İnternet mömkinleklärennän faydalana. Alar, törle saytlarda yörep, yäisä internetta ezläw maşinaları yärdäme belän, mäsälän, Yandeks, Rambler, Aport sistemaları belän informatsiä tabıp, kemder äzerlägän mäqälälärne alalar häm üz ğazetlarında, jurnallarında bastırıp ta çığaralar.
Älbättä, qayan aldıñ bu informatsiänı, şul çığanaqnı kürsätsäñ, andıy bastıru cinayät eşe tügel, bu informatsiä taratu bula, bu bik kiräkle eş. Tatar İnternetında törle saytlar eşläp kilä häm anda tatarlarğa qağılğan törle xäbärlär urnaştırıla bara. Qızğanıçqa qarşı, qayber tatar saytları informatsiänı törle cirlärdän küçerep alıp, yış qına üz informatsiäları dip kürsätälär.
Mäsälän, Mäskäwdä ber populyar sayt bar – Tatarlar.ru. Anıñ xucası, 32 yäşlek Timur Söläymanov, töp professiäsı buyınça psixolog. Bu saytta tatarlarğa qağılğan küp xäbärlär, informatsiälar çığa bara. Telägän jurnalist bu sayttan alğan informatsiänı, xäbärlärne, mäqälälärne, üzeneñ ğazetında, jurnalında, İnternet saytında bastıra ala. Älbättä, Tatarlar.ru saytın çığanaq itep kürsätep. Häm küp Tatarstan ğazetları, jurnalları şulay eşlilär dä. Çığanaqnı kürsätsäñ, ul bit urlaw tügel, ul infomatsiäne taratu. Bu döres häm faydalı eş. Şulay itep, Tatarstan ğazet-jurnallarında “Tatarlar.ru saytınnan alınğan” dip bilgelängän xäbärlär yış qına çıqqalap tora.
Ämma şundıy soraw tua: Tatarlar.ru saytı, şäxsän Timur Söläymanov üze, qayan soñ mondıy küp original' informatsiä cıya bara? Bu sayt xäbärlärne üzgä urınnardan ala barsa, alınğan çığanaqların kürsäter ide, ämma böten informatsiälar astında gel Tatarlar.ru saytınıñ avtorlıq xoquqı bilgese genä quyılğan. Dimäk, bu xäbärlär häm mäqälälär maxsus bu sayt öçen yazılğan häm bu saytnıñ avtorlıq xoquqı belän yaqlanğan bulıp çığa.
Bu saytnıñ böten Rusiä buyınça eşli torğan jurnalistlar çeltäreme bar? Yäisä Timur Söläymanov üzeme Ameriqa kinosıyndağı supermen jurnalist kebek dönyanıñ törle poçmaqlarına ber tuqtamıy oçıp yöri häm informatsiä cıya baramı? Yuq, bu tabışmaqnıñ çişeleşe bik ğadi ikän. Timur Söläymanov häm anıñ saytı böten Rusiä buyınça törle internet saytlarınnan informatsiä urlaw belän şöğıllänä ikän! İnternetta qızıqlı xäbär tabalar da häm şunda uq üz saytlarına küçerep urnaştıralar. Avtornı da kürsätmilär, qayan bu xäbär yäisä mäqälä alınğan, anı da kürsätmilär.
Kemder yözär kilometr yul ütep, nindider möhim waqiğada qatnaşıp, fotolar eşläp, niçämä-niçä säğätlär, yäisä xätta könnär dä mäqäläne yazıp, tirgä batıp eşli, nixayät, mäqälä äzer bula häm internet saytına quyıla. Ber-ike könnän soñ bu mäqäläne Timur üz saytına urnaştıra häm Tatarlar.ru saytınıñ informatsiäse itep kürsätä. Keşe xezmätenä xuca bulu, anı üzläşterü, üzeñneke itep kürsätü – bu bik tübän, bik namussız eş.
Mäqälälär urlawnı toyğan keşelär Timur Söläymanovqa niçämä-niçä elektron xat yazğannar ikän. “Oyat tügelme“, diep tä, “bolay eşläw Rusiä zakonnarına qarşı bara”, dip tä. Bu urlawlar tatar internet forumnarında da berniçä qat här yaqtan tikşerelde, ämma Timur Söläymanov häm anıñ Tatarlar.ru saytı informatsiä urlawın haman da şulay uq däwam itä bara.
“Böten tatar internetın qullanuçılar informatsiä öçen gel Tatarlar.ru saytına ğına yöri başlasa ide” digän teläk añlaşıla, älbättä. Ämma internet saytıñnıñ avtoritetın kütärer öçen, saytıña kübräk keşe yöresen öçen mondıy ısullar belän faydalanırğa hiç tä yaramıy. Zakon da monı qatği räweştä tıya. Mäsälän, Qazan komp'yuterlar zavodında notebooklar citeşterä başlağannar. 4 avgustta komp'yuter zavodınıñ üz saytında monıñ turında informatsiä çığa. Ä 7 avgustta Timur bu xäbärne, çığanağın kürsätmiçä, üz saytına urnaştıra. Ber yaqtan, bu yaxşı, Qazan komp'yuter zavodına reklama bit, ä ikençe yaqtan, çığanaqnı kürsätmäsäñ, bu informatsiä urlaw bula, cinayät bula.
Tatarlar.ru saytınıñ xucası çığanaqnı kürsätmiçä mäqälälär urlap qına qalmıy. Ul qayber urlanğan mäqälälär astına oyalmıyça üz isemen dä quya ikän. Mäsälän, küptän tügel, “Kommersant” gazetasınıñ Qazan öçen çıqqan versiäsında “Татарстан не сможет помогать своим соотечественникам за рубежом по вине Госдумы” digän mäqälä çıqqan ide. Bilgele, çittä yäşägän tatarlarğa Tatarstan üzeneñ yärdämen kübesençä Bötendönya tatar kongressı aşa kürsätä. Äle, Däwlät Duması 3 avgustta qabul itkän tözätmälär paketı berdän 115 zakonğa tözätmä kertkän. Şul tözätmälär arasında Rusiä Federatsiäseneñ regionnarı öçen çit illärdä yäşäwçe millättäşlärgä yärdäm itü tıyılğan häm mondıy yärdämne tik federal' üzäk, Mäskäw genä kürsätä ala dip yazılğan. Älbättä, bu tatarlar öçen möhim xäbär häm bu xäbärne Tatarlar.ru saytına urnaştıru da bik faydalı. Bu “Kommersant” gazetasınıñ mäqäläsen ikençe könne inde tatarlar.ru saytında kürergä dä bula ide. Älbättä, “Kommersant” gazetasınıñ xoquqın bozıp, mäqäläneñ qayan alınğanlığı kürsätelmägän. Bu inde tatarlar.ru saytı öçen ğadäti xäl. Ämma ul da tügel, bu bötenläy çit keşe yazğan mäqälä astına “Timur Söläymanov, Mäskäw” dip tä yazılğan.
Bu inde ğadi urlaw ğına tügel, bu plagiat dip atala. Plagiat – ul kemneñder kitabınnan, yäisä mäqäläsennän tekstnı alıp, üzeñneke itep kürsätü. Keşe tekstın öleşçä alsañ da, alınğan süzlärne küpmeder üzeñçä üzgärtsäñ dä, sineke bulmıyça, üzeñneke dip yazıp quysañ, ul haman da plagiat dip, cinayät dip tanıla. Ä Timur isä tulı ber mäqäläne alıp, süzlären dä üzgärtmiçä, çığanağın da kürsätmiçä, üzen avtor itep kürsätä.
İkençe şundıy mäqäläne, Qazaxstan, Uqraina, V'yetnam, Afganistan häm başqa illärdä “Qamaz” avtomobil'läreneñ satuları artu turındağı mäqäläne, Timur Söläymanov “Металлоснабжение и сбыт” jurnalı saytınnan alğan häm haman oyalmıyça üzen avtor itep kürsätkän.
Şulsı qızıq, Tatarlar.ru saytınıñ qağidälärendä şulay yazılğan (sitat): “...monda sügenergä yaramıy, monda xoquqqa qarşı bulğan häm zakonğa qarşı bulğan eşlär tıyılğan...” (sitat tämam). Ämma bu sayt üze bit şundıy tupas räweştä “xoquqqa qarşı bulğan häm zakonğa qarşı bulğan eşlär” belän şöğıllänä, niçek sügenmiçä qalırğa?
Bez, tatarlar, xoquqi nigilizmğa qarşı torırğa tieş, zakonnarnı, qağidälärne, normalarnı xörmät itärgä tieş häm xoquqlı räweştä eşlärne alıp baruda üzgälärgä ürnäk bulırğa tieş. Tatar jurnalistlarınıñ bötenese dä monı añlap eşli başlasa ide, bu Rusiäda tulı mäğnädä xoquqi däwlät, xoquqi cämğıät tözüdä ber möhim adım bulır ide.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
