Bu atnada iñ xikmätle adres – mäktäp. Millionnarça uquçılar, uqıtuçılar, ata-analar berençe sentäberdä ğilem yortlarına cıyıldı. Tatarstan mäktäplärenä häm uqu yortlarına yartı millionğa yaqın uquçı, yöz meñgä yaqın uqıtuçı häm mäğärif xezmätkäre kilde. Allağa şöker, balalar sanı kimep barğan bu çorda da yaña mäktäplär dä tözelä. Programmalar, uqıtu sistemaları yañartılırğa tieş dilär. Ä tuğan telne, mädäniätne bermä-ber tiränräk öyränü, qızıqsınu artu küreneşläre siräk. Nigä şulay ikän? Ällä inde üzebez bizdekme, ällä mäğäriftä tatar dip atalğan botaq kiselep, yaña yafraq yarmıymı? Berkem tıymasa da, milli tel-millättän örkü, çitläşü xälläre bar. Bu atnada “Azatlıq” radiosı aşa Ul'yanovskida ata-analarnıñ nindider çinovniklar qotqısına birelep, tatar sıynıfına balaların birmäw turında söylängän ide.
Ä bu bit çınnan da qotqı. Näq tatar gimnaziäsendä, mäktäbendä tämäke tartuçı häm xäräm eçüçe, cinayät qıluçı bulmıy dilär. Keşegä zolım qıluçılar da andıy gimnaziälärdä oçramıy. Ğömer-ğömergä tatarnıñ mäğärife märxämätle bulırğa, olını olı, keçene keçe itärgä öyrätkän. Qayber millättäşlärneñ milli mäktäptän çitläşüe, çinovniklarnıñ milli mäğäriftän şiklänüe üze ber äkämät. Läkin tamırı bar. Törle millätlär, tellär, mädäniätlär, sivilizatsiälär ber-berse belän qawışıp, aralaşıp torırğa tieş. Qayçandır menä şuşı aralaşu, tigez xoquqlılarnıñ qawışuı yuğala başlağan. Beräwlär östen, ikençelär çit yäki kiräkmägän digän qaraş millätlärne dä törle basmağa quyğan.
Mäktäplär tözesäk tä, matur kiengän balalarnı mäktäpkä alıp barsaq ta, zamana tınıç tügel. Suğış bette dip xalıqnı häm üz-üzeñne aldawnıñ bernindi mäğnäse qalmadı. Osetiäneñ Beslan şähärendäge ber mäktäp suğış qırına äylände. Läkin bu barıber mäktäp, annan sabaq alırğa kiräkter. Terroristlar üz sabaqların birergä teli. Ämma qalğan keşelek, bigräk tä rusiälelär üzläre näticä yasarğa tieş. Suğış tuqtamağan ikän, şartlawlar, höcümnär däwam itä ikän, dimäk, törle xalıqlar, dinnär häm illär arasında ixlas söyläşü, añlaşu yuq. Beräwlär ikençelärneñ ğöreflären, üzençäleklären añlamıy yäki qabul itmi. Urta ğasırlarda bik küp suğışlar dini nigezdä barğan. İl häm ğäskär başların ruxanilar yış qına äydäp barğan. Ä bügen bu yarıymı? Yaramıy. Monı däwlät eşlekleläre, diplomatlar äytä. Berläşkän Millätlär Oyışması bik zur çara, mädäniätlär aralaşuı, millätlär oçraşu 10-yıllığın ütkärde. Ber distä yıl ütep tä kitte. Dönya külämendä milli häm dini tınıçlıq artmadı. 10 yıl ütte, dialog, aralaşu, yaqınayu, törle din, millät keşeläreneñ ber-bersen xörmät itep aralaşuı yaxşırdımı? Añlaşıladır ki, ägär dä ber keşe ikençeseneñ çırayına, dinenä, telenä qarap, anı çitläşterä, tübänsetä ikän, aqça, qoral qullanıp, üz dineneñ, milläteneñ östenlegen urnaştıru turında uylıy ikän, dimäk, suğış bulaçaq.
Fälästin häm İzrail'däge, Mäskäwdä, Volgodonskida häm Domodedovodan kitkän oçqıçlardağı kebek şartlawlar bulmasın öçen nişlärgä kiräk soñ? Näsel, din, tel, millät tiräsendä ğädellek, añlaşu bulsa, tormış tınıç qalu mömkinlege zurraq.
Beslandağı mäktäpne qotqaru öçen Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ İminlek Sovetı cıyılıp, möräcäğät qabul itte. Ämma terror ğämälläre başlanğaç, mäs’äläneñ tamırına töşenergä soñ bula.
BMO 10-yıllıq ütkärä, ä sivilizatsiälär törle din bayraqları astında suğışa başlıylar. Käğäzdäge çaralar belän tormıştağı añlaşu arasında ayırma zur, bik zur.
Yañadan tuğan tel qäderenä qaytıyq. Qayber millättäşlärebez uylağança, tuğan telne yaqlaw xilaf eş tügel. Ürnäk alu öçen yıraq barası tügel. Latviädä meñnärçä rus uquçıların demonstratsiädä yörtälär, açlıq iğlan itälär, Alar Latviä xökümätenä bik açulı. Urıs mäktäplärendä ölkän sıynıflarda däreslärneñ 60% urıs telendä tügel, ä latışça buluğa qarşı alar. Ä tatar yäşägän Rusiä töbäklärendä mondıy problema yuq. Çönki ölkän sıynıflarda tatarça uqıtqan oçraqnı tabıp bulmıy. “Нет языка – нет народа!” dip äytelä Rigadağı ruslarnıñ plakatında. Döres äytälär. Ämma Latviädäge ruslar çit däwlättä, ä Rusiädäge tatarlar üz ilendä yäşi. Şulay da alar tıynağraq. Ä bälki tellären yotqannardır?
Rimzil Wäli
