Beslan mäktäben basıp aluçılar arasında inguşlar da bulğan digän xäbärne işetkäç, küp kenä osetinnar üç alu xise belän qaynıy başladı. Möselman inguşlar belän pravoslav osetinnar arasındağı mönäsäbätlär tarixı şaqtıy qatlawlı, Stalin çorlarına barıp totaşa. Mäğlüm ki, ikençe dönya suğışı axırında Stalin qırım tatarları belän berrättän çeçen-inguşlarnı da Nazilalar belän xezmättäşlektä ğäyepläp Üzäk Aziägä sörgengä qua. Meñlägän keşe üz cirlärenä 1950nçe yıllar axırında ğına qayta ala. Ämmä alar qaytuına Mäskäw çeçen-inguş avtonom respublikasın beterep, nigezdä inguşlar yäşägän Prigorodnıy töbägen kürşe Tönyaq Osetiägä quşqan bula. 1957dä Çeçen-İnguş respublikası torğızılsa da, Prigorodnıy rayonı häm dä inguşlar yäşägän, ul çaqtağı Ordjinikidze, xäzerge Vladikavkaz tiräläre Osetiä qaramağında qala. Sovetlar Berlege cimerelgännän soñ inguşlar osetinnardan üz cirlären, yortların qaytarunı taläp itä başlıy. 1992 yılnıñ üktäber-noyäber aylarında bulıp alğan bäreleşlärdä 250-dän alıp meñgä qädär keşe hälaq bula. Bu bäreleşlärne Rusiä xärbiläre tuqtata. 1994 yılda Beslan şähärendä İnguş häm Tönyaq Osetiä prezidentları arasında inguş qaçaqların qaytaru turında kileşü tözelä. Häm menä 10 yıldan soñ şul qalada totıqlar faciğäse. Belgeçlär fikerençä, bu faciğä ike xalıq arasında bulğan qarşılıqlarnı kiskenläşterep cibärergä mömkin. Azatlıqnıñ Tönyaq Kavkaz redaksiäse xäbärçese Aslanbek Dadaev äle genä Beslannan İnguşetiägä qayttı. Tönyaq Osetiäneñ inguşlar yäşägän Kartsa awılında kürgännäre turında bezgä ul bolarnı söyläde:
Audio (Aslanbek Dadaev)
"Cirle osetinnar awılğa kilep nindier ütereş oyıştırırğa cıyınğan. Militsiä alarnı quıp cibärä alğan, inguşlarnı kitmäskä çaqırğan, iminlek wäğdä itkän. Yağni räsmilär moña qarşı torırğa tırışa, ämmä xalıqta üç alu xisläre bik köçle häm bu bik qurqınıç."
Osloda urnaşqan xalıqara Tınıçlıq institutı belgeçe Pavel Baev fikerençä, bu wazğiättä Rusiä räsmiläre aşığıç çaralar kürergä tieş, yuğisä soñğı distä yıllarda Tönyaq Osetiägä qaytqan 30 meñläp inguşqa qurqınıç yanıy:
Audio (Pavel Baev)
"Progorodnıy rayonında xäzer şaqtıy küp inguş bar, kemder röxsät belän qaytqan, kemder – yuq. Menä alar xäzer iñ qurqınıç xäldä. İnguşetiä belän çiklärne yabıp quyu ğına citmi. İñ zur qurqınıç xäzer näq menä Vladikavkaz tiräsendä."
Pavel Baev süzlärençä, Kartsa yä isä kürşe Çermen awılına inguşlarnı saqlarğa cibärelgän osetin militsiäse, kiresençä, andağı osetinnar belän berläşergä mömkin. Osetinnar öçen çeçennar ul qädäre yaqın tügel, alar küreşeneñ kürşese genä, ä menä inguşlar – terälep torğan kürşe, di Baev. Ämmä bezneñ xäbärçebez Aslanbek Dadaev äytüençä, Vladikavkazda yäşäwçe çeçennar da Beslan faciğäse näticälären inde toya başlağan:
Audio (Aslanbek Dadaev)
"Kiçä min andağı çeçennar belän söyläştem. Milana isemle qız ul Medetsina Akademiäsendä uqıy, kiçä däreskä barğan, dusları, osetin sabaqtaşları anıñ belän isänläşmi, qırın qarıy ikän. Uqıtuçılar isä, sezgä xäzer iminlek xaqına, waqıtlıça İnguşetiä yä Çeçnyağa kitep torırğa kiräk digän."
Dadaev süzlärençä ber Vladikavkaz keşese aña, "uramda oçrağan berençe çeçennıñ boğazın kisäçäkmen" digän süzlär äytkän. Osetinnarnıñ kübese, Mäskäwneñ "xalıqara terror" digän süzlärenä zur iğtibar birmi, Beslan mäktäbendä bulğan waxşilek öçen inguşlarnı ğäyepli.
Rusiä räsmiläre xäzer Tönyaq Osetiä xalıqların millät-ara bäreleştän saqlap qalırğa tırışa. Bälki şuñadır, Beslan faciğäse belän Çeçen suğışı arasında bäyläneş bulu kire qağıla. "Beslan mäktäben xalıqara terrorçılar basıp alğan, alarnıñ maqsatı – Tönyaq Kavkazda millät-ara bäreleş quptaru" digän añlatma alğa sörelä. Ämmä belgeçlär fikerençä, mondıy añlatmalar osetinnarnıñ inguşlarğa qarata bulğan näfrät xislären köçäytergä genä mömkin.
-Ali Gilmi
Audio (Aslanbek Dadaev)
"Cirle osetinnar awılğa kilep nindier ütereş oyıştırırğa cıyınğan. Militsiä alarnı quıp cibärä alğan, inguşlarnı kitmäskä çaqırğan, iminlek wäğdä itkän. Yağni räsmilär moña qarşı torırğa tırışa, ämmä xalıqta üç alu xisläre bik köçle häm bu bik qurqınıç."
Osloda urnaşqan xalıqara Tınıçlıq institutı belgeçe Pavel Baev fikerençä, bu wazğiättä Rusiä räsmiläre aşığıç çaralar kürergä tieş, yuğisä soñğı distä yıllarda Tönyaq Osetiägä qaytqan 30 meñläp inguşqa qurqınıç yanıy:
Audio (Pavel Baev)
"Progorodnıy rayonında xäzer şaqtıy küp inguş bar, kemder röxsät belän qaytqan, kemder – yuq. Menä alar xäzer iñ qurqınıç xäldä. İnguşetiä belän çiklärne yabıp quyu ğına citmi. İñ zur qurqınıç xäzer näq menä Vladikavkaz tiräsendä."
Pavel Baev süzlärençä, Kartsa yä isä kürşe Çermen awılına inguşlarnı saqlarğa cibärelgän osetin militsiäse, kiresençä, andağı osetinnar belän berläşergä mömkin. Osetinnar öçen çeçennar ul qädäre yaqın tügel, alar küreşeneñ kürşese genä, ä menä inguşlar – terälep torğan kürşe, di Baev. Ämmä bezneñ xäbärçebez Aslanbek Dadaev äytüençä, Vladikavkazda yäşäwçe çeçennar da Beslan faciğäse näticälären inde toya başlağan:
Audio (Aslanbek Dadaev)
"Kiçä min andağı çeçennar belän söyläştem. Milana isemle qız ul Medetsina Akademiäsendä uqıy, kiçä däreskä barğan, dusları, osetin sabaqtaşları anıñ belän isänläşmi, qırın qarıy ikän. Uqıtuçılar isä, sezgä xäzer iminlek xaqına, waqıtlıça İnguşetiä yä Çeçnyağa kitep torırğa kiräk digän."
Dadaev süzlärençä ber Vladikavkaz keşese aña, "uramda oçrağan berençe çeçennıñ boğazın kisäçäkmen" digän süzlär äytkän. Osetinnarnıñ kübese, Mäskäwneñ "xalıqara terror" digän süzlärenä zur iğtibar birmi, Beslan mäktäbendä bulğan waxşilek öçen inguşlarnı ğäyepli.
Rusiä räsmiläre xäzer Tönyaq Osetiä xalıqların millät-ara bäreleştän saqlap qalırğa tırışa. Bälki şuñadır, Beslan faciğäse belän Çeçen suğışı arasında bäyläneş bulu kire qağıla. "Beslan mäktäben xalıqara terrorçılar basıp alğan, alarnıñ maqsatı – Tönyaq Kavkazda millät-ara bäreleş quptaru" digän añlatma alğa sörelä. Ämmä belgeçlär fikerençä, mondıy añlatmalar osetinnarnıñ inguşlarğa qarata bulğan näfrät xislären köçäytergä genä mömkin.
-Ali Gilmi