Accessibility links

Кайнар хәбәр

Beslan faciğäse – açı yazmışlı Kavkaz tänendä yaña yara (tarixi küzätü)


İke atna elek Beslan mäktäbendä bulğan faciğä dönya iğtibarın yänä Kavkazğa, andağı totrıqsızlıqqa yünältte. Bu faciğä Çeçnyada barğan suğışnı ğına iskärtep qalmadı, Kavkaz xalıqları arasındağı kierenkelekne dä açıp saldı. Ä bu xalıqlar arasındağı qarşılıqlar distä yıllar, xättä ğasırlardan kilä. Bügen sezgä şuşı töbäkneñ açı yazmışı turında maxsus yazma täqdim itäbez.


Audio (Bzarov)

"Bez, osetinnar, monı kimsetü dip sanıybız. Oçraqlı xäl tügel bu. Bez Kavkaznıñ üzägendä. 15 yıl buyına xalqıbıznı berläşterü öçen köräşäbez. Başta Könyaq Osetiäne tezländerü tırışlıqları, xäzer menä Tönyaq Osetiädä faciğä. Bu osetinnarğa qarşı ğämällär. Bu faciğä bezgä wazğiätne añlarğa, berläşergä yärdäm itergä tieş."

1 Sintäberdä çeçen suğışçıları belän bäyle dip şiklänelgän qorallı törkem Tönyaq Osetiäneñ Beslan qalasında mäktäpne basıp aldı. Totıqlar faciğäse 330dan artıq keşeneñ üleme belän tämamlandı, alarnıñ kübese balalar ide. Rusiä räsmiläreneñ, totıq aluçılar arasında inguşlar bar digän berençe belderüläre töbäktä yaña millät-ara bäreleş qabına ala digän borçular tudırdı. Beslan faciğäsennän soñ ni genä bulmasın, ul Kavkaznıñ açı tarixına inde qara säxifä bulıp kerep qalaçaq.

50dän artıq teldä söyläşkän xalıqlar öçen tuğan yort bulğan Kavkaznıñ, uzğan ğasırnıñ 20nçe yıllarında bolşeviklar kilgänçe dä, köç qullanular, çualışlarğa bay tarixı bar ide. Greklar, rimlılar, vizantlar, xacarlar, mongollar, farsılar, selcuklar, ğäräplär, ğosmanlılar Kavkazda ber-ber artlı xakimlek itep, bu töbäktä tel, millät, din törlelege qaldırdı. 18 ğasırda anda urıslar kilde häm üzläre belän tağı da kübräk konflktlar alıp kilde. Tanılğan Kavkaz belgeçe, Londonda çığa torğan fänni jurnal möxörrire Marie Bennigsen-Broxup fikerençä, urıslarnıñ kilüe borılış noqtası buldı:

Audio (Marie Bennigsen-Broxup)

"Tarixi küzlektän qarağanda, 18 ğasır axırında, Yekaterina patşalığı çorında, Şäix Mansur citäklägän baş kütärü kiläçäk täräqqiätne bilgelägän berençe töp waqiğa buldı. Şäix Mansur çäçän ide häm näq menä anıñ qulı astında Tönyaq Kavkaznıñ möselman xalıqları berläşep Rusiä köçlärenä qarşı berençe uñışqa ireşte. Şul waqıtta uq Gruziä töreklärdän saqlanıp Rusiägä quşıldı. Şulay itep, möselman häm pravoslav xalıqlar arsında berençe tapqır büleneş barlıqqa kilde." Şäix Mansurnıñ baş kütärüe 18 ğasır axırında bastırıldı, üze ul Schlusselburg nığıtmasına sörelde.

5 distä yıldan yaña kütäreleşne İmam Şamil iseme belän mäglüm, çığışı belän Dağıstannan bulğan Sufi mullası oyıştırdı. Şamil töbäktä zur köç tupladı, Rusiägä anı ciñü öçen çirek ğasır waqıt kiräk buldı. Tönyaq Kavkazda küplär öçen Şamil äle dä ilbasarlarğa qarşı toru bilgese bulıp qala. Çeçen separatisları öçen anıñ mirası bügen dä isän. Çeçen komandirı Basaevqa Şamil iseme Dağıstan mullası istälegenä birelgän digän xäbärlär bar. Üzen ul imam toqımınnan bulğan çeçen suğışçısı dip sanıy. Urıslarnıñ kübese öçen Basaev terrorçı. Tönyaq Kavkazda isä qayberäwlär öçen ul bäysezlek öçen köräş bilgese.

1994neñ dikäberendä ul çaqtağı Rusiä prezidentı Boris Yeltsin üzbilgelängän Çeçnyanı buysındıru öçen anda ğäskär kertte. Berniçä xärbi uñışsızlıq kiçergännän soñ Kreml 1996da solıx kileşüe tözergä rizalaştı. Ämmä 3 yıldan yaña suğış qabındı. İke Çeçen suğışı distälägän meñ keşeneñ, şul isäptän tınıç xalıqnıñ ğömeren özde. Rusiäneñ xäzerge prezidentı Vladimir Putinnıñ wäğdälärenä qaramastan, bäreleşlärneñ yaqın arada betäsenä işarälär yuq.

Äytergä kiräk, separatist xäräkätlär Tönyaq häm Könyaq Kavkazda Çeçnya bäyselek iğlan itkänçe ük başlanıp kitte. 1988neñ Yünendä küpçelege ärmännärdän torğan Tawlı Qarabax Äzerbaycannan ayırılıp çığıp, Yerevan belän Baqı arasında suğışqa säbäp buldı. 90nçı yıllar başında Gruziädä millätçe Zviad Gamsaxurdiä idarä itkändä Abxaziä belän Könyaq Osetiä bäysezlek iğlan itte. Qayber analitiklar, Sovet ciätkçeläre döres säyäsät alıp barğan bulsa, bu konfliktlarnı buldırmıy qalıp bulır ide digän fikerdä. Xäzer dä Gruziädäge separatist xäräkätlär öçen alar Rusiäne ğäyepli. Kavkazdağı totrıqsızlıqnıñ säbäbe itep yış qına andağı milli häm dini törlelek kiterelä. Ämmä Chicago universitetı ğalime, Gruziä belgeçe Ronald Suny fikerençä, bu üze genä säbäp bula almıy.

Audio (Ronald Suny)

"Kavkazda millätçelek, xakimiät, cir öçen köräş - barısı bergä ürelgän. Här töbäkkä nindider ber millät däğwa itä, anı üz watanı itep sanıy. Şul uq waqıtta bu cirne başqa ber xalıq kontrol itergä teli. Millät, säyäsät, cir tiräsendä köçle köräş barlıqqa kilä."

Säyäsät, bigräk tä sovet çorında, bu töbäktä zur rol uynağan. İosif Stalin üzeneñ "bülgälä wä xakimlek it" säyäsäten alğa sörep, zamanında ber urtaq xalıqnıñ törkemnäre sanalğan adıgey, kabarda, çerkeslar arasında yasalma büleneş tudırğan. Ä inde ikençe dänya suğışı waqıtnda tulı xalıqlarnı Nazi belän xezmättäşlek itüdä ğäyepläp, sörgengä quğan.

1943-44 yıllarda çeçennar, inguşlar, balkarlar, qalmıqlar, mäsxät törekläre köçläp Üzäk Aziä dalalarına cibärelä. Sörgengä quudan tış Stalin töbäkneñ administrativ çiklären üzgärtä. Çeçen-inguş avtonom respublikası yuqqa çığarıla. Anıñ ber öleşe Tönyaq Osetiägä quşıla, mileklär satıla. Distä yıllardan soñ üz cirlärenä qaytqan inguşlarnıñ üz mileklären taläp itüwe 1992dä osetinnar belän qorallı bäreleşkä säbäp bula.

Bennigsen-Broxup süzlärençä, Stalin ber xalıqnı qaldırıp, ikençesen sörep alarnı ber-bersenä qotırtqan.

Audio (Marie Bennigsen-Broxup)

"Kabarda-Balkarda, mäsälän, kabarda belän balkarlar arasında büleneş bar. Kabardalar üzlären balkarlardan östenräk sanıy, çönki sörelmägän bulğannar. Çerkes belän karaçaylarda şul uq xäl. Xättä Dağıstanda bu küreneş bar: çeçennar yaman xalıq, yuq isä sörelmägän bulırlar ide diyüçelär bar. Bu süzlärne bügen dä işetep bula."

Xäzerge Çeçnya-Rusiä konfliktı töbäktä yaña büleneşlär tudırdı. 1994tä suğış başlanğannan soñ Tönyaq Kavkazğa Rusiä xärbilärenä qarşı suğışu öçen Yaqın Könçığış, Äfğanstannan radikal Salafi ruxaniları kilde. Xäzer alarnıñ kübese töbäktän kitkän sanala, läkin yäşlärgä yoğıntı qaldırıp kitkän. Parijda urnaşqan Säyäsi tikşerenülär institutında Kavkaz tarixı belgeçe Tornike Gordadze fikerençä, radikal İslamğa töbäktä taralırğa iqtisadi häm sotsial awırlıqlar yärdäm itkän. Şulay da, anıñ süzlärençä bu törkemnär marginal bulıp qala, häm ğädättä klannarğa nigezlängän cämğiätlärgä qurqınıç tudırmıy:

Audio (Tornike Gordadze)

"Wahabiçılıq yä Salafiçılıq dip yörtelgän säyäsi islam azçılıq xäräkäte bulıp qala. Anıñ bar Tönyaq Kavkazğa taralırday köçe yuq. Älbättä suğış barğan däwerdä radikal xislär köçäyä. Läkin bügenge köndä monı xalıqnıñ küpçelege qabul itkän töp ideologiä dip äytep bulmıy."

Asılda şul uq säyäsi köräş totrıqlılıqqa kübräk yanıy kebek. Dağıstan citätkçese Magomedali Magomedov Konstitutsiäne bozıp tağın ber möddätkä urınında qalu niäten belderde. Konstitutsiädä 4 ere milli törkemneñ çiratlap idarä itüe qaralğan. Abxaziädä bulaçaq prezident saylawlarında Rusiä taraflı separatislar belän bäysezlek tarafdarlarınıñ bäreleşüe ixtimal. Tbilisi da separatist töbäklär östennän kotrolgä omtılırğa mömkin. Qısqası, älegä Kavkazda totrıqlılıq urnaşuğa ömetelär bik yuq. Bennigsen-Broxup süzlärençä, ber-ber artlı ike Çeçen suğışınıñ töbäkkä yoğıntısı qotıçqıç buldı:

Audio (Marie Bennigsen-Broxup)

"1996 yılda solıx äle mömkin ide. Läkin xäzer wazğiät Äfğanstanda şikelle. 10 yıl bertuqtatwsız diärlek suğış bara. Çeçennarnıñ tulı ber buını suğıştan başqa närsä belmi. Monıñ näticäläre yaman bulaçaq, xättä Rusiä İlyas Axmadovnıñ Çeçnyada xalıqara tınıçlıq saqlaw köçlären urnaştıru planına rizalıq birsä dä. Suğıştan başqa berni belmägän buın üsterep, yaxşığa ömetlänep bulmıy."

Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG