Accessibility links

Rusiә häm Tatarstanda AIDS tarala: borçığan temağa söyläşü


Azatlıqnıñ Awlaq öyendä qunaq bulığız, xörmätle tıñlawçılar. Bügen söyläşü – Rusiä häm Tatarstanda VİÇ infeksiäse häm anıñ soñğı däräcäse bulğan – SPİDnıñ (AİDS) taraluı turında baraçaq. Söyläşüdä Rusiäneñ Federal SPİD üzäge belgeçe Yekaterina Sokolova häm Qazandağı SPİDqa qarşı käräş üzäge tabibäse Elida Wälieva qatnaşa.

Tatar-başqort xalqı VİÇ infeksiäseneñ häm AİDS awıruınıñ elek närsä ikänen belmägän. Ämma 20 yıl elek anı ber ildä dä belmilär ide. 2 distä yıl eçendä dönyada SPİDtan 20 million keşe ülgän, barlığı 38 million keşe VİÇ yoqtırğan. Rusiälelärgä bu çir 1985nçe yıldan birle tanış. Elekkeçä dönyada iñ küp awıruçılar sanı Afrika, Hindstanda häm Tın Okean buyındağı yarlı däwlätlärdä qala, ämma çit il belgeçläre Rusiädä häm Ukrainada, Baltiq buyı däwlätlärendä häm Üzäk Aziädä – VİÇ infeksiäsen yoqtıruçılar sanı yuğarı tizlektä üsä, dip borçılu belderä. Rusiä häm Baltiq buyı illärendäge xällär Yevropa Berlegen qurqıta. Yevropa Komissiäseneñ sälämätlek saqlaw belgeçe Matti Rajala, Azatlıq radiosına, qayber oçraqlarda xällär bigräk naçar, dip belderde: "Qayber illärdä xällär bigräk borçılırlıq. Bezdä bulğan mäğlümatkä qarağanda Estoniä häm Latviädä soñğı yıllarda infeksiä yoqtıruçılarnıñ sanı kisäk artıp kitkän. Xalıqara statistika, Estoniädä – protsent belän qarağanda üseş yuğarı tizlektä bara, dip belderä. Şunı uq Rusiä, Belarus häm Ukraina turında äytep bula. Bu illärneñ qayber töbäklärendä – infeksiä yoqtıruçılarnıñ sanı xalıqnıñ 1%tın täşkil itä. Bu inde – epidemiä", dide Yevropa Komissiäse wäkile.

Rusiädäge xällär turında tulıraq mäğlümat beler öçen bez Mäskäwdäge federal Spid üzäge belgeçe, epidimiolog Yekaterina Sokolovağa möräcäğät ittek. Ämma ul – Yevropada Rusiä turında bulğan mäğlümat belän kileşä almıym, dide.

E.S.Rusiägä kilgändä, VİÇ infeksiäsen yoqtırğan keşelär sanı kisäk arttı dip äytmäs idem, bu mäğlümat döres tügel. Alarnıñ sanı uzğan yıl da, bıyıl da şul ber tirä.

Uzğan yılnıñ soñğı 6 ayında Rusiädä VİÇ infeksiäsen 20800 keşe yoqtırğan, bıyılnıñ 6 ayında 20100 keşe infeksiä eläktergän.

Dönya Sälämätlek Oyışması mäğlümatlärenä qarağanda Yevropada häm Üzäk Aziä illärendä VİÇ infeksiäse belän 1 million 800 meñ keşe yäşi. Bu atnada Litva başqalası Vilnüsta dönya küläm SPİD konferensiäse uzdı. Anda Yevropa illäre, Berlekkä namzät däwlät wäkiläre, Amerika Quşma Ştatları häm Berläşkän Millätlär Oyışmasınnan, barlığı 350gä yaqın AİDS belgeçläre qatnaştı. Çaranı Yevropa Berlege oyıştırdı, berençe mondıy xalıqara cıyın fivral ayında İrlandiä başqalası Dublinda bulğan ide. Alarnıñ maqsatı – SDİDqa qarşı köräştä xezmättäşlek itü, Yevropa Komissiäse xattä VİÇ-SPİD mäs''äläsen Berlekneñ säyäsi köntärtibenä quyarğa cıyına.

Rusiädä xällär torışı belän däwam itik, Rusiä digändä bezne kübräk Başqortstan häm Tatarsan qızıqsındıra. Başqortstanda soñğı yartı yılda 218 keşe VİÇ yoqtırğan. Barlığı alarnıñ sanı 5 meñnän artıq. Bu – Federal SPİD üzäge mäğlümatläre. Tatarstanda isä bu san 7 meñgä yaqınlaşıp kilä. Alarnıñ 3 meñgä yaqını Qazanda yäşi, ikençe urında Bögelmä, Çallı häm Älmät şähärläre. Respublikada VİÇ häm SPİD belän awıruçılar turında mäğlümat alır öçen bez Qazandağı SPİD belän köräş üzägenä, tabibä Elida Wälievağa möräcäğät ittek.

E.W. Tatarstanda VİÇ virusın yoqtıruçılarnıñ sanı 7 meñgä citä. Awırlı xatın-qızlardan 292 bala tabıldı, alarnıñ 19zına tumıştan VİÇ infeksiäse yörtüçe digän diagnoz quyıldı. Bu diagnoz laboratoriädä qanda virus tabılğannan soñ quyıla. Fänni tikşerülär buyınça härber virus yörtüçe yanında tabılmağan 10-15 virus yörtüçe bar çutlanıla, şuña kürä menä inde bezdä 7 meñgä yaqın virus yörtüçe bulsa Tatarstanda – bügenge köndä bu sannı 10ğa tapqırlarğa bula, 70 meñ keşe bar dip çutlarğa bula.

Ä xäzer bergäläp Qazan uramnarında yazıp alınğan tawışlarnı tıñlıyq. Xalıq VİÇ, SPİD turında närsä belä?

-bik küp xäzer yäşlär, isereklär, nindider ramki bulırğa tieşter bit... elek tatarlar, awıllar monıñ närsä ikänen dä belmi ide... balalarım bar, vnuklar, min alarğa telim menä bu çirdän bik saqlanırğa...keşelär üzläre vinovat, üzläre genä...

-nu inde naçar awırtu ikänen işetep beläbez, üzebezneñ semyada yuq....bulmasın ide inde andıy awırular... yäşlärder inde, olılar andıy närsä belän "zanimatsa" itmilärder inde...

-qızğanıçqa qarşı SPİD awıruı soñğı waqıtta tabiği küreneşkä äylänep bara...minem andıy keşelär belän äle oçraşqanım yuq, min äle şähär möhitenä äle genä kildem...oçraşmasqa telim, minem naçar energiä cıyasım kilmi....

-min andıy keşelärne beläm, alar belän normalno söyläşergä kiräk, çönki alarnıñ awırtuı hawa belän küçmi, alar normalnıy keşelär, min alardan qurıqmas idem...

Äytergä kiräk, millättäşlärebezneñ cawapları mine küpmeder däräcädä tınıçlandırdı. Xalıq borçılsa da – närsädän saqlanasın häm awıru keşelär aldında üzlären niçek totasın belän kebek. Şulay da belgeçlär kiñäşlärenä qolaq salıyq. Elida Wälieva belän Qazandağı xäbärçebez Bikä Timerova söyläşte:

E.W. Xalıq arasında bit inde tanış bulmağan çirdän qurqalar. Bu çirneñ qurqınıçı närsädä dip äyter idem – berençedän, çirne tereltergä daru yuq. VİÇ infeksiäse bit ul gepatitlardan, başqa törle çirlärdän qurqınıçraq dip äytep bulmıy. Monı yoqtırır öçen spesifik yul kiräk. Zararlanır öçen barlığı 3 törle yul bar – censi mönäsäbätlär, qan arqılı häm anadan balağa awırlı waqıtta ili bala tapqan waqıtta.

VİÇ infeksiäse tik torğanda organismğa kilep kermi. İnfeksiäle keşe belän qurıqmıyça isännärşergä, qoçaqlaşırğa, übeşergä bula. Ber sawıttan aşarğa bula, unitazğa, vannağa kerü – bu oçraqlarda virus keşedän keşegä yoqmıy. Şiklänä torğan situasiälär bula ikän – bezgä kilergä kiräk.


B.T. Respublikada infeksiä yörtkän keşelärne sez belep küzätep torasız bit inde – yäşlärme, qartlarmı, nindi hönär iäläre, qaysı şähärlärdä yäşilär?

E.W.Qazanda - 2 798 keşe Çallı - 996 keşe Älmät rayonı - 935 keşe Bögelmä - 803 keşe Leninogorski –316

irlär – 78.1% xaıtın-qızlar – 21.9%

80%tan artığı 15-35 yäştä. Azaqqı yıllarda 20 yäştän dä keçeräk keşelärdä oçrıy başladı VİÇ infeksiäse, bu bik qurqınıç xäl. Hönärläre törleçä – kübräk ber qayda da eşlämäwçe narkomannar, alarnıñ sanı äz genä kimesä dä , barıber äle bik küp. Buxgalterlar, vraçlar, medsestralar..


B.T. SPİDqa qarşı üzäk nindi eş alıp bara?

E.W. Bezneñ üzäk ul respublika üzäge. Mondıy urınnar tağın Çallı, Älmät şähärlärendä bar. Alarnıñ barısında da yuğarı belemle tabiplar eşli. Ber niçä yünäleştä eş alıp barıla. Berençedän, VİÇ infeksiäsen yoqtıruçılarnı küzätü, alarnı däwalaw. İkençedän, zararlanmağan keşelär arasında profilaktika, propaganda alıp barıla. Faxişälärne küzätäbez, analizlar yasıybız.

B.T. Keşegä şundıy diagnoz quyıldı ikän – alar "min üläm" dip niçek yäşi soñınnan? Alar belän berär törle eş alıç barılamı?

E.W. Diagnoznı keşegä äytü bik awır, älbättä. Törle keşe törleçä qabul itä. Bez alarnı psixologlar belän oçraştırabız, şuña da qaramastan üz üzlärenä qul saluçılar oçrıy. Läkin inde küpçelege añlıy. Bez alarğa añlatabız – VİÇ infeksiäse yoqtırğannan soñ soñğı däräcä – SPİDqa citüenä qadär 10-15 yıl waqıt ütä. Şul waqıt eçendä yaña darular tabıluı mömkin, dibez.

B.T. Ul keşelär eşlären däwam itäme, ällä "min awıru" dip ber bülmädä yomılıp utıramı?

E.W. Törle keşe oçrıy. Kübese eşlären däwam itä, bezneñ arada yäşi. Bezneñ üzäktä alarnı oçraştıra torğan klub sıman oyışma bar. Alarnı cämğiättän ayırmasqa tırışabız. Alar üz diagnozları turında qıçqırıp yörmi, ämma bez alarğa yaqınnarına – ğailäsenä diagnoznı äytergä quşabız. Çönki yaqınnar anı belep, alarğa yardäm itep torırğa tieş.

VİÇ infeksiäse belän yäşäwçelärne cämğiät qabul itmi. Mönäsäbät tiskäre. Ğadättä alar bik yaqın keşeläre arasında ğına añlaw häm tınıçlıq taba. Awıru narkomannar häm faxişälärne xalıq jällämäsä dä – awıru anadan tuğan balalar, tabiplar ğayebe belän infeksiäne xastaxanädä yoqtırğan keşelär bar – qızğanıçqa qarşı boları arasında härkem bula ala. Federal SPİD üzäge mäğlümatlärenä qarağanda Rusiädä barlığı SPİD belän awırğan 1052 keşe terkälgän. Belgeç Yekaterina Sokolovadan min, bu san bik tübän tügelme, dip qızıqsındım.

E. S. Tügel, cönki SPİD belän awıruçılar ğadättä bik citdi medetsina yardäme taläp itä. Häm alar xastaxanägä eläkkän oçraqta terkälälär.

Ämma VİÇ infeksiäsen yoqtıruçılar Rusiädä räsmi birelgän 300 meñ digän sannan älbättä kübräk.

Alsu Qormaş, Bikä Timerova, Albina Zäynulla Praga - Qazan

бәйле язмалар

XS
SM
MD
LG