Bu atna totaş xikmätle xällärdän genä tora, duslar. Rusiä xalqınıñ 2-3% ğına täşkil itkän tatar milläteneñ tele, bigräk tä yazması, Rusiä xakimiäteneñ iñ zur problemasına äylände. Konstitutsion mäxkämäse, Prezident administratsiäse, Däwlät Duması, Federatsiä Şurası wäkilläre baş wata – nişlätergä bu tatar telen. Awızlardağı telläre, älbättä, üzläreneke, niçek telilär, şulay mığırdasınnar yäki sayrasınnar, yäki cırlasınnar. “Ä” awazları da, “Җ” awazları da üzläreneke, ä menä xäreflär xäzer däwlätneke. Yazsalar – barı tik kirilça ğına yazsınnar. Ägär dä başqaça xäref belän yazsalar, Rusiä cimereläçäk. Menä şundıy ruxta xäl itelä milli lingvistika mäs’äläse. Xikmät monıñ belän genä betmi. Beräwlär tawış kütärälär – latin älifbasına küçsäk, aqça qayan tabılır? Milliard täñkä dilär. Ämma xäzergä niçäme yıl şuşı turında sağız çäynäp, latin xärefe belän ber genä gäzit yäki jurnal çığıp qaramağan. 1992 yıllarda ber törkem zıyalılarıbız üz xisabına çığarğan “Dönya” gäziten iskä almağanda. Stalin zamanında latinçadan kiril xärefenä küçkändä, aqça qayan tapqannar ikän? Bigräk xäyerçe zamanalar bulğan bit. Berniçä atnadan ğäräpçäsen dä, latinçasın da, kirilçasın da belüçelär tatarlarnıñ küpçelegen täşkil itkän.
Annan äytälär, kiril xärefe bigräk kileşä inde bezneñ tatarlarğa, äldä 1939 yılda kertkännär anı. Ber däwlät bit. Ber däwlättä ike törle xäref bula almıy. Ämma bu xata, patşa zamanında latin xärefläre dä, kiril xärefe dä bulğan. Ämma dvoryan morzalar latin xärefendä yazışqannar. Nu başlı bulğannar üzläre, xäzerge computer kebek.
Tağı ber xata. Tatar telen kirillitsağa Stalin 1939 yılda küçermägän ul. Ä iñ berençe kiril tatar älifbasın 1880 yılda missioner İl'minskiy keräşen tatarlarına yasap birgän. Maqsat – provaslav dinendä ber genä xäref bulsın, başqa xäref yazıp, xristian tatarlar yazıp kitmäsen. 60-70 yıl ütkäç, şuşı älifbanı beraz kamilläşterep, böten tatarlarğa da taratqannar. Maqsat elekke, yäğni şul uq, niçek tä ber dingä, ber telgä yaqınaytu. Şuşı yılnıñ may ayında, Kiril häm Mefodiy bäyrämendä “Известия” gäzitendä ber ğalim yazıp çıqtı: kiril älifbası ul rus milläteneñ üzbilgelänüe forması, dide. Bötenläy başqa tel törkeme, törkilär mädäniäte öleşe bulğan tatarlar ni öçen ruslarnıñ üzbilgelänüenä qatnaşırğa kiräkter, äytelmi.
Latin xärefe ğämälgä kersä, tatar xalqı bülenep tarqala diyu üze ber äkämät. Yıl sayın, ay sayın tatarça uquçı balalarnıñ sanı kimi. Gäzit-jurnallarnıñ tirajı 20 tapqır kimede. Rusiä töbäklärendäge yäş buın uqu tügel, “raxmat”, “äti”, “äni”, “abika”dan başqa tatarça äytmi dä. Yäşlär matbuğatınıñ uquçıları küzgä kürenep kimi. Çönki alarnıñ küpçelege 50-60 yäşlärdä. Ä olığaya töşkäç, alar xäref kürmi başlıy. Ä yäşlär İnternetta ğına yazışa, ämma tatar telendä tügel.
Häm tağın ber xikmät. “Latin xärefen belmim, uqırğa caysız ul”, dilär. Ä üzläre mäktäptä 8-9 yıl ıştan tuzdırıp, ingliz, fransuz, nemes telen uqıy. Maşina yörtü pravası häm texnik pasportı şul uq qähär suqqan latin imlasında yazılğan. Computernı açsañ, İnternetqa kersäñ, “Известия”, “Комсомольская правда” dip näq şul xäreflär belän kürsätäseñ. Diñgez korabına telegramma yazğanda häm başqa tarmaqlarda - biologiädä, hawa torışın ülçäwçe sinoptiklar eşendä maxsus latin xäreflär belän yaza torğan dokumentlar bixisap. Tabiplar, retseptlarnı äytäse dä yuq. Bu turında maxsus Rusiä qanunnarı häm xökümät qararları çığarılğan. Latinça rus älifbası ürnägen Däwlät Duması tügel, ä Rusiä eçke eşlär ministrlığı qararı belän raslağannar. Şuşı älifbanıñ ürnäge här poçta bülegendä pıyala astına salınğan, yäki mödirneñ seyfında yata ul. Çit ilgä telegramma yazsañ – räxim it. Bu döres tä. Çönki bügen ber genä tel häm ber genä älifba belän yäşäwçe bik azdır. Bulsa da alar cir qazu yäki awır-awır büränälärne maşinağa töyüdän başqa käsepkä yaramıy. Ä menä tatarğa üzeneñ çit illärdäge, şul isäptän Üzbäkstandağı, Äzärbäycandağı, Finländiädäge, qärdäşlärenä urtaq törki älifba belän xat yazarğa mömkinlek yuq. Çönki ğomum tanılğan älifba ürnäge yuq. İñ dörese, Rusiäneñ eçke eşlär ministrlığı tatarlarğa da latin xärefläre ürnägen raslap räsmiläştersen ide. Ul waqıtta bulmağan cirdän bälä, yuqtan problema tudırıp, baş qatırırğa turı kilmäs ide.
Rimzil Wäli
