"Tatarstan" jurnalınıñ çirattağı tuğızınçı sanı TR Prezidentı Mintimer Şäymievnıñ respublika xalqına Tatarstannıñ suverenitet turında Deklaratsiä qabul itelügä 14 yıl tuluğa bağışlanğan möräcäğäte belän açılıp kitä. Şulay uq bu säxifädä respublikadağı möhim ictimaği-säyäsi waqiğalarğa qısqaça küzätü birelä. “Tatarstan” jurnalı Rusiä federalizmına, Rusiäneñ milli-däwlät tözeleşenä, däwlät xakimiäte sistemasın reformalaştıruğa bağışlanğan materiallar birep barunı däwam itä. Jurnalnıñ bu sanında xäbärçe Niaz Äxmädullinnıñ LDPR liderı RF Däwlät Duması räise urınbasarı Vladimir Jirinovskiy belän, ä xäbärçe Aynaz Möxämmätcanovnıñ kürenekle säyäsätçe, uzğan çaqırılıştağı Däwlät Duması deputatı Fändäs Safiullin belän federalizm mäs’äläläre turında ütkärgän äñgämäläre äzerlänep bastırılğan. Äñgämä waqıtında alarnıñ ikesenä dä ildä alıp barılğan milli säyäsätkä qaraşları turında soraw birelgän. Jirinovskiy bu sorawğa menä niçek cawap birgän :...“
Ägärdä tınıçlıq telisez ikän, ilneñ territoriäsen millätlär buyınça bülü bulırğa tieş tügel. Milli mäs’älälärne kütärmägez. Rossiädä titullı millät –urıslar. Bu absolyut obyektiv xäl. İñ möhime- grajdanlıq xoquqı, ä milli xoquq tügel.
Rossiä grajdannarınıñ xoquqı—urıs xalqınıqı. Şunıñ öçen milli säyäsätne berdänber urıs milläteneñ milli mäs’älälären çişü östendä alıp barırğa kiräk, - dip cawap birgän ul. Şuşı uq sorawğa Fändäs Safiullin ildä milli mäs’älälärne çişü buyınça eşlägän däwlät oyışmalarınıñ beterelüen, yabıluın, yuqqa çığarıluların sanap kitä:
“ Rossiädä milli eşlär buyınça ministrlıq yabılğan, küpmillätle federativ ilneñ yuğarı zakon çığaru orğanınıñ millätlär palatası beterelgän. Milli säyäsätne finanslaw bötenläy tuqtatılğan. Milli mäktäplärne, yuğarı uqu yortların açtıruğa kirtä quyu, milli massaküläm –mäğlümat çaraların açtırunı totqarlaw bik küp vlast'' iäläreneñ inde küptän ğämälenä kergän.Soñğı xalıq sanın alğan waqıtta Tatarstanda yäşägän tatarlarnıñ sanın 50% tan kim itep kürsätügä tırışu da, şul milli territoriälärneñ yäşäwenä nigez buldırmas öçen yünältelgän. Häm başqalar, häm başqalar,-di ul . Qaysıber Rossiä säyäsätçeläre tarafınnan, mäsälän, Vladimir Jirinovskiy, äytüençä, milli faktornıñ köçäyüe ul - Rossiä xökümätenä, häm rus xalqına yanaw bulıp tora dip äytüçelärgä sez närsä diär idegez?,- digän xäbärçeneñ sorawına: Fändäs Safiullin bolay dip cawap birä:
“ Döresen äytkändä , Jirinovskiynıñ fälsäfäse ul çınnanda Rossiägä ber real'' qurqınıçlıq tudıra, häm bu cimergeç fälsäfä. Çönki mondıy fälsäfäne taratu, maxsus räweştä xalıqlarnıñ xoquqların çikläw, alarnı tiz waqıtta urıslaştıru säyäsäte , konfessiälär, millätlär arasında qarşılıq tudıraçaq, häm Rossiägä tiskäre qaraş tudıraçaq, häm mondıy ideologiä Rossiäne izolyatsiägä kiteräçäk,-di ul. Häm Fändäs Safiullin şunı da iskä töşerä: “
Rossiädä yäşägän az sanlı xalıqlarnıñ xoquqları urıs millätennän bulğan Latviä grajdannarınıñ xoquqlarına qarağanda küpkä tübänräk, çönki urıslar Latviädä mäktäptä 40% fännärne başqa teldä uqısalar, Rossiädäge rus millätennän bulmağan xalıqlarnıñ kübese tuğan telendä belem aludan bötenläy mäxrüm”,-di ul.
Ä bu atnada Tatarstanlılarnıñ latinitsa alfavitına küçü mäs’äläse, Mäskäwneñ Konstitutsion mäxkämäsendä qaralğan ide. Bu mäsälägä bulğan qaraşlar da diskussiädä qatnaşqannar tarafınnan qapma-qarşı.
Jurnalnıñ bu sanında Mirza Mäxmutovnıñ Bawlı şähärennän Mösäğit Xäbirov yazğan xatına cawabı bastırılğan. 1969-83 yıllarda mäktäp direktorı bulıp eşlägän M.Xäbirov bügen kilep ul çorda mäğärif ministrı bulıp eşlägän M.Mäxmutovqa tatar mäktäplären rus telenä uqıtırğa küçerüdä “iñ zur figura sez idegez, ä bügen kilep sez Mäkkägä xac qılırğa barğansız ikän. Ämma min sezneñ islamnıñ izge namälärenä tabınuığızğa ışanmıym”,-dip yaza xatında. Ä Mirza Mäxmutov TR mäğärif ministrı bulğan çorında cämğiättä nindi ictimaği häm säyäsi üzgäreşlär, häm ul waqıttağı cämğiätneñ üseş däräcäse belän bäyle bulğan närsälär turında söyläp,anıñ berençe sorawına bolay di: “mäktäp ul ,- telgä häm matematikağa öyrätü urını ğına tügel, ä mäktäp ul- ğailädä häm däwlättäge üzgäreşlärne üz eçenä cıyğan ictimaği ber böten organizm.”,- häm üzeneñ mäğärif ministrı wazifasın ütägän waqıtta eşlägän eşlären: “Aşağan belmi, turağan belä ”,-dip sanap kitä. Ä xat yazuçınıñ närsägä tabınu turındağı sorawına Mirza Mäxmutovnıñ niçek cawap birgänen, xörmätle uquçılar, sez üzegez jurnaldan uqıp belsägez, qızıqlıraq bulır.
Küptän tügel Tatarstanda ataqlı ädip, cämäğät eşleklese häm xäzerge törki ğawamnıñ olpat wäkile Mostay Kärim qunaqta bulıp kitte. Sezneñ iğtibarğa şağir Renat Xarisnıñ başqort şiğriäte ostası belän oçraşudan alğan tä''sirläre cirlegendä yazılğan publitsistik mäqäläse täqdim itelä.
“Keşelär häm yazmışlar“ säxifäsendä urın alğan Azat Axunov mäqäläse çit illärdä yäşägän, tatar gumanitar fänenä zur öleş kertkän kürenekle ğalim-tyurkolog Äxmät Timerneñ tormışı häm ğibrätle yazmışı turında . Tumışı belän ul Tatarstannıñ xäzerge Bögelmä töbägeneñ Älmät awılında tuıp üskän ber krästiän tatar keşese . “İreklek saylap, ilen yuğaltqan” digän isem astında bastırılğan bu yazma ğalimneñ Törkiädä , Germaniädä yäşägän waqıtların çağıldıra. Anıñ Germaniädä yäşägändä “Azatlıq” radiosında ber yıl çaması eşlägäne turında da äytep kitelä .Anıñ wafat buluına bıyıl ber yıl tuluğa, bu yazma anı iskä alu xörmätennän. Anıñ tormışı häm yazmışı , älbättä, macaralarğa bay bulğan romannar yazılırğa layıq”,-dip başlana bu yazma . Ä yazmanı jurnaldan üzegez uqırsız. Şuşınıñ belän Tatarstan jurnalınıñ 9 sanına küzätü tämam.
Mälikä Basıyr, Qazan
