Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ni öçen AQŞta ike genä zur säyäsi partiä bar?


2 noyäberdä amerikannnar ilbaşı urını öçen 3 namzättän bersen - älege respublikan prezident G.Bush, demokrat senator John Kerry häm istiğmalçılarnı yaqlawçı bäysez namzät Ralph Nadernı saylarğa tieş bulaçaq. Bilgele bulğança Bush yäki Kerryneñ genä çiñep çığu şansı bar. Çönki alar ilneñ ike zur partiäsen wäkillek itä. Dönyanıñ in tanılğan demokratik ilendä ni öçen säyäsi saylaw çiklängän?Bu turıda amerikan tarixçıları nindi fikerlär bäyän itä?

AQŞ konstitutsiäse, şulayuq ber genä qanun da Amerikada säyäsi partiälär sanın çiklämi.Ämma saylawlar waqtında amerikannnar yış qına ike zur partiädän berseneñ wäkilen saylarğa tieş bula. G:Washington Universitetınnan Christopher Arterton radiobızğa birgän ängämädä säbäbe bik ğadi, çönki ber genä şäxes okrugnı kongresta wäkillek itä ala dip äytep bolay dip däwam itte(audio) Bezneñ säyäsi tormışıbzdağı qorılışlar ısulı , bigräk tä ber mandatlı okrug- bülgälärdä,ike partiädän saylap alu yulına tarta, çönki yarış axırğı çiktä kemneñ dä bulsa kübräk tawış qazanuı öçen bara häm sez tawış birgän keşe ber genä bula. Tabiğı ki , bu axırğı çiktä ike namzät arasınnan saylawğa qaytıp qala. Arterton Amerikanıñ saylaw sistemasın tänqitläwçelär törle partiälär bulmawı säbäple qayber möhim mäsälälärgä citärlek ähämiät birelmi dip şiqäyät itä. Alar misal öçen Germaniädä Yäşellär partiäse Xristian Demokratlar häm Sotsial Demokratlar belän çağıştırğanda bälkim dä bik keçkenä partiä,ämma niçek kenä bulmasın partiä ildä barğan debatlarğa täsir itä dip söyli . Germaniä tışqı eşlär ministırı.J.Fischer Yäşellär Partiäse äzğası. Arterton süzlärençä(audio) Küp partiäle sistemada mäsälälär tağı da qızuraq kütärelä. İke partiäle sistemada parlamentta sorawlar qotılğısız räweştä ike partiä arasında- tege yäki bu dip xäl qılına Waşingtonda Amerikan Universitetında säyäsi tarix profesorı Allan Lichtman yaña, östämä partiälärneñ AQŞta üsep çığu mömkinçelege yuq kebek , Çönki alar Demokrat häm Respublikannar belän yarışu ,televidiniälärdä üzlären reklam itü , tanıtu öçen aqça cıya almıylar dip äytä. Lichtman süzlärenä däwam itep , bolay di(audio) Amerika tarixında ike partiä sisteması başqa küp kenä keçkenä partiälärneñ tuıp yuqqa çığuın tängälläp kilde. Qollıqqa qarşı , alkogolnı tıyu öçen partiä, Sotsialistlar partiäse, Liberallär..Çınbarlıqta ike partiäle sistema bulsa da, öçençe partiälär yäki keçkenä partiälär zur partiälärne yuğarı häwäf xälendä tota , säyäsätneñ körçekkä terälüenä yul quymıy, yaña citäkçelär, küp kenä qızıqlı idealar täqdim itte. Amerikada säyäsi partiälär sanı bik az bulsa da, amerikannar saylawlarda tawışların bik törle yullar belän birä. Misal öçen alar saylaw puktında bülletännärendä tişeklär aça, yäki mäxsus mexanik qulnı tarta.... Cirle yäki il külämendäge saylawlarda tawış birü ısulın saylaw ştatlarnıñ eşe. Här ştat saylaw könendä nindi tawış birü metodı qullanılaçağın üze saylıy, üze qarar birä. Lichtamn AQŞları suveren xökümätle ştatlardan torğan federatsiä , här ştat üz eşlären üze telägän ısulda alıp bara , qayber ştatlar saylawçılar öçen ällä ni uñay bulmağan ısullar saylağan dip söyli . Misal öçen 2000nçe yıldağı saylawlarda Florida ştatında G.Bush belän Al Gore arasında barğan başqa baş yarışta tawışlarnı sanağanda probelmalar kilep çıqtı. Berençedän Floridada här county-bülgä üzeneñ saylaw texnologiesen bilgeläp quyğan. İkençedän bu texnologiälärneñ qayberläre ällä ni uñışlı tügel. 2000nñe yılda Floridanıñ qayber county -bülgälärendä saylawçılar telägän kandidatqa tawış birü öçen quyılğan caylanma belän saylaw bületenendä keçkenä tişek açırğa tieş ide. Bu keçkenä tişeklär soñraq kompyutorda sanaldı. Ämma qayber tawış birüçelär citärlek köçle basmağan öçen tişeklär yaxşılap açılmadı. Şulay itep ike namzät arasındağı yarışnıñ näticäse 31könnän soñ ğına bilgele buldı.G.Bush Florida da Gore-nı 537 tawış belän ciñep çıqtı. Lichtman fikernçä federal xökümät 2000nçe yıldağı xaosnı buldırmas öçen tawış birü sistemasın standartlaştırırğa tieş. AQŞnıñ tönyaq könbatış ştatı Oregon barlıq tawış birü punktların yuqqa çığardı. Anda barlıq saylawlarda tawış birü elektron poçta aşa ğına mömkin.

Färidä Xämit
XS
SM
MD
LG