Ägär dä 30 yıllarda Stalinizm qorbannarı NKVD urnaşqan Çerek küldän Arxangel ziratına yäki Plätän törmäsenä ozatılsa, bu şimbädä, kiresençä, ziratlarğa çäçäk salğan qayğılı keşelär Eçke eşlär ministrllığı, FSB urnaşqan binalar qarşındağı baqçağa kildelär. Anda säyäsi qorbannar istälegenä häykäl açıldı.
Şimbä kön Rusiädä, şul isäptän Tatarstanda da säyäsi repressiälär könen bilgeläp ütsälär dä, Rusiä matbuğatında bu turıda ällä ni süz bulmadı. Ällä säyäsi momentı ul tügelme şunda, belmässeñ. Ä Tatarstan Stalin zolımı qorbannarın zur itep bilgeläp ütte. Şimbä könne Qazannıñ xäzerdä şom taratıp torğan Çerek kül parkı yanında säyäsi repressiä qorbannarına häykäl açıldı. Häykäl avtorı İrina Aksenova. Üze dä säyäsi repressiä qorbanı onığı.
Ul çaqta SSSR nıñ ber avtonomiäse bulğan Tatarstanda Stalin zolımı qorbannarın 6 şähärdä atqannar. Şu isäptän Qazanda da. Häm bu ğäyepsezlärneñ istälegenä, ä alar ğäyepsez qorbannar ikänlege haman da açılıp tora, aqlana toralar, Qazan xakimiäte inde un yıl häykäl wäğdä itep kilde. Läkin, un yıldan soñ Respublika xökümäte yärdämgä kilde. Premyer ministr Röstäm Minnixanov qararı belän, 4 million rubl bülenep birelde. Häykäl açu tantanasında, anıñ qarawı, Qazan merı Kamil İsxaqov ta qatnaştı.
Respublikada qorbannar atılğan 6 şähärdä dä häykällär quyılaçaq. Ä başqalada inde açıldı. Aleksey Litvinov, “qızıl terror” turında sallı xezmätlär yazğan professor, çığışında säyäsi qorbannarğa häykällär turında bolay dide
Küptän tügel genä Mäskäwdä buldım. Anda äle dä säyäsi repressiä qorbannarına häykäl yuq. Taşı ğına tora.Bezdä açıldı. Räxmät respublika citäkçelärenä Matäm tantanasına Qazanda yäşäwçe säyäsi repressiä qorbannarı üzläre, balaları, onıqları cıyılğan ide. Säriä Urazmanova-Matveevanıñ ätise Sabir Urazmanov Hadi Atlasi eşe buyınça atılğan.
Atlasov eşendä minem äti dä üterelä. Ätiem anıñ uquçısı bula. Şulay aralaşıp, fikerläşep yäşilär. İkese dä uqıtuçı. Atlasi belän bergä Arxangel ziratında kümelgännär Şunısın da äytep ütärgä kiräk, Hadi Atlasi belän bergä tuğız keşe atıla. İmeş, Sovetlar ilenä qarşı şpionlıq qılğannar häm burjuaz-millätçe xäräkät oyıştırğannar. Älbättä, bu yağa yağu bulğan. Tanılğan tarixçı häm mäğrifätçe bulğan Hadi Atlasi Sabir abıy kebek şäkertläre, fikerdäşläre belän yuq itelä. Millätneñ yözen saqlawçı zıyalılar qorıtıla. Läkin alar üzgärtep qorular çorında aqlandılar. Ul ğına da tügel, Hadi Atlasi isemendäge premiädä buldırıldı. Millät aldında fidai xezmätläre öçen, bu premiä häm Hadi Atlasi isemendäge medal' belän kürenekle millättäşlärebez büläklänä kilä.
Ä Qazannıñ Çerek külendä açılğan häykäldä ğäräp, ingliz, tatar häm rus tellärendä, “Kiçer” digän süzlär yazılğan. Bu ğafu soraw, ütenü. Tik kem-kemne ğafu itär dip cırlıylar bit äle. Häykäl yärdämendä, bu simvolik mäğnägä iä bulğan xäter urınında häm süzlär belän ällä Atlasilar häm millionlağan başqa qorbannar tuğannarı aldında, ällä däwlät sisteması ğafu sorıy. Çınlap ta, kem kemne ğafu itärgä tieş soñ.
Stalinğa 4 aylıq bala qarşı çığırğa mömkinme. Yuq diärgä aşıqmağız. Säyäsi repressiä qorbannarı arasında, anaları belän bergä Mordoviä lagerlarında cäzalänğän andıy keşelär dä bar. Repressiälär 37 yıllarda ğına bulmıy. 50 nçe yıllarda da däwam itä. Valentin Çerepkov 19500 yıllarda gulagka elägä. Ul bügen dä ul çaqların küz yäşe belän iskä ala. Ä häykäl quyu xaqiqät torğızıluın kürsätä, läkin äle tulısınça tügel di. Häm bügenge könnärgä ımlıy.
Min bik qänäğät bu häykäl quyıludan. Xaqiqät tulısınça torğızılmadı äle. İldä elekkege zamannarğa qaytu omtılışı barQazannıñ Çerek külendäge säyäsi repressiä qorbannarına quyılğan häykäl ğafu soraw ğına tügel, ä sabaq ta bulıp torırmı ikän? Repressiä qorbannarı nigä ul turıda da borçılalar soñ?
Räfis Cämdixan
