“Qazan utları” jurnalınıñ 12 sanında El'mira Şärifullinanıñ “Yazmışıña yazılsamı?...”dip isemlängän xikäyäsendä keşelärne ğäripländerüçe qansız Xakimullanıñ xatınnarı berseneñ barlığın ikençese belmiçä, Almaz belän Almaziäne törle ğailädä tärbiäläp qarap üsterälär. Almaz tabip, ä Almaziä uqıtuçı hönärenä iä bula. Xikäyäneñ eçtälege şunıñ belän ğibrätle : alar, ber ata balaları ber-bersenä ğaşıyq bulıp, öyläneşälär. Ä yumor häm satira säxifäsendä Fänzaman Battalnıñ “Äcäldän yamanraq” dip isemlängän xikäyäsendäge geroe , ğalim Söyakäyewneñ kampitr ölkäsendä ireşkän açışları tudırğan macaraları turında. Rämziä Ğabdelxakovanıñ “Sirat küpere” isemle xikäyäse ğailädäge tärbiäneñ tä'sire zur buluı turında söyli. Xikäyäneñ eçtälege şunnan ğibärät: :Äfğan suğışında Rämilneñ iman kiterep isän qalğan könendä, anıñ däw äniseneñ dönya belän xuşlaşqanın belep uquçı tetränmi qalmıy. “Tuğan cirgä äylänep qayta alsam, äbiem qarşına tezlänep ğafu ütener idem”,- dip xıyallanğan Rämil, “Qayttı... Täräzälärenä arqılı-torqılı taqtalar qadaqlağan buş yort qarşı aldı anı.“Tezlände... Äbise qarşına tügel, anıñ qäber östendäge taşqa qarap önsez qaldı. Yaşkel't- sorı taşqa näq menä şul kön, Rämil iman kitergän kön çoqıp yazılğan ide...” Qazan utları jurnalınıñ bu sanında bik küp şağirlärneñ şiğerläre urın alğan. Şäwkät Ğaliev ,Salisä Gäräyeva, Rkail Zäydulla, İlgizär Soltan , Rifä Raxman, Mansur Safin, Räsimä Ğarifullina icat itkän şiğerlärgä xas ber toyğı bar. Ul da bulsa -tuğan ilgä, tuğan cirgä mäxäbbät , tabiğät'neñ maturlığına soqlanu belän bergä xalıqnıñ uzğan tarixın xäterdä totu. Publitsistikağa kilsäk, jurnalda Rafail' Mostafinnıñ “Ğaynan- taş digän süz” dip isemlängän yazması batır suğışçı, jälilçe Ğaynan Qormaş turında. Ä menä Mäxmüt Äxmätcanovnıñ “Ruxiät” näşriäte çığarğan kitaplarnı uqıp uylanuınnan soñ tuğan fikerlären tuplağan “Ğilem häm tärbiä” digän yazması xalıqnıñ küzen açırğa, anıñ milli üzañın uyatırğa yärdäm itärdäy yazma. “Keşe şäxesen tärbiäläwdä kitapnıñ role ğayät zur .Şuña kürä dä tatar xalqı ğömer ğömergä kitapnı üzeneñ dustı, yuldaşı itkän,“-dip başlıy ul süzen. İdel Bolğarstanı, Altın Urda, Qazan xanlığı kitapxanäläre xaqında zamandaşları soqlanıp yazıp qaldırğannar. Akademik Äbrar Karimullin mäğlümatlarına qarağanda di ul: “ revolsiägä qädär tatar telendä un meñnän artıq isemdä kitap dönya kürgän. Tatarlardan qala , törki xalıqlarnıñ da sanı 30 dan artıp kitä. Ä alar revolyutsiägä qädär cämğısı 1 meñ isemdä kitap çığarğannar , di ul.. Anıñ süz uñayınnan ğına äytep kitkän süzläre bik tä iğtibarğa layıq. Ul äytä :“ Zamanında törki xalıqlarnıñ aralaşu tele bulıp tatar tele sanalğan.Alay ğınamı?: Petr I waqıtında Könçığış illärgä cibärelä torğan räsmi dokumentlar tatar telendä yazılğan, revolyutsiägä qädär Kavkaz möselmannarın ğomumän , tatar dip yörtkännär”, h. b. turında mäğlümat birä Mäxmüt Äxmätcanov. Ä menä 2004 yılnıñ 1 iyülendä üzgäreşlär häm östämälär kertelgän xäzerge Tatarstan respublikası xalıqları telläre turındağı zakonınıñ 15 matdäsendä TR däwlät orğannarı, predpriätiäläre, uçrejdenielär häm başqa oyışmalar arasında räsmi yazışu häm başqa üzara räsmi mönäsäbätlär tatar häm rus tellärendä , ä Rossiä Federatsiäsendä häm anıñ subyektlarındağı adresatlar belän rus telendä alıp barıla.”,-dip qanunğa kertelgän. Häm bu üzgäreşlär belän “Qazan utları” jurnalınıñ 153-159 bitlärendä tanışırğa bula. Mäxmüt Äxmätcanov milli üzañı bulğan xalıqnıñ ğına kiläçäge bar, dip yähüdlärneñ keşe tärbiäläwdä ”...Sineñ üz tuğan ileñ bar, Watan bäysezlek alır, sin üz cireñä qaytırsıñ häm ..qayda ğına yäşäsäñ dä üz qäwemeñ keşesen yaqın tuğanıñ itep kür häm aña häryaqlap yärdäm it”digän süzlären, şunsı xaq di: älege ideyälär yähüd balasına ana söte belän bergä señderelä” di ul. ”Ruxiät” näşriätında 1997-2003 yıllarda 50 gä yaqın kitap basılğan. Alarnı ike törkemgä bülep bula: revolyutsiägä qädär yäşägän, icat itkän kürenekle ğalimnär, yazuçılarnıñ äsärläre häm Qama aryağında tuıp üskän prozaiklarnıñ, şağirlärneñ äsärläre”. Şiğer kitapları arasınnan Ğamil Afzalnıñ”Ğomer kiçüläre” cıyıntığına tuplağan şiğri äsärlär zaman sulışı belän bik tä awazdaş.“Ruxiät näşriätında Rawil Fäyzullinnıñ ”Kaleydoskop” isemle şiğri äsärlär cıyıntığı da çıqtı. Anıñ şiğerläreneñ küpläre tege yäki bu äsärgä epigraf bulıp xezmät itärlek di ul. “Ruxiät” näşriäte tarafınnan dönyağa çığarılğan kitaplar uquçığa ğilem genä tügel. Tärbiä dä birä . Alar millätne yäşätügä, saqlawğa, xezmät itä,- dip tämamlıy yazmasın Mäxmüt Äxmätcanov.
Ä “Bezneñ zaman geroe” säxifäsendä “Säxnä ädäbiätında – zamandaş” dip atalğan dramaturgiä geroyları turında Älfät Zakircanovnıñ yazması birelgän. Uquçı iğtibarın ul waqıt sınawın ütkän p'yesalarda bügenge säxnä ädäbiätınıñ talantlı wäkilläre ataqlı klassiklarıbız Ğ.Kamal, Ğ.İsxaqi, F.Ämirxan, M.Fäyzi, K.Tinçurinnardan kilä torğan iñ matur traditsiälärne saqlap qala, üsterä häm böten qarşılıqlarında, ruxi kiçereşlärendä açılğan zaman geroen mäydanğa çığara,”-dip tezep kitä: Ş.Xösäenovnıñ Anası (“Äniemneñ aq külmäge”), T.Miñnullinnıñ Älmändäre (“Äldermeştän Älmändär”), Mädinäse (“Ay bulmasa, yoldız bar”), A. Ğiläcevnıñ Miässäre (“Yefäk bawlı bılbıl qoş”), İ. Yüzievneñ Xämzine (“Sanduğaçlar kilgän bezgä”) R.Batullanıñ Minzifası(“Kiçer mine . änkäy”) h.b –änä şundıylar.Häm alar tudırğan tiplar - zamannıñ qırıs sınawlarına qarşı äxlaqi saflıqnı quyğan, tormış fälsäfäsen üzläştergän, ğomümkeşelek qimmätlärenä tuğrı qalğan , xalıq yazmışın üz yazmışı itkän, anıñ bügengesen häm kiläçägen qayğırtıp yäşägän milli xarakterlar”-di Älfät Zakircanov. “ Säxnä ädäbiätında çağılış tapqan bezneñ zaman geroe nindi ul?”-digän sorawğa ber genä cömlä belän äytkändä – qatlawlı, qarşılıqlı, häm törle.”-dip cawap birä ul. Xäzerge säxnä ädäbiätında bez yäşi torğan üzgärtep qoru däwereneñ tipik wäkilläre zaman sınawın ütep, kiläçäk buınnarda da zur qızıqsınu uyatırlıq olı xarakterlar bulmawı, älbättä küñeldä nindider qänäğätsezlek tudıra. Bügengeneñ yaña Älmändärläre belän säxnädä oçraşası kilä.Şuña da zamannıñ äxlaqi häm fälsäfi qimmätlären üzendä tuplağan geroylar, qızıqlı äsärlär tuar”,- digän ömettä qala ul. Jurnalda tağın Qazan universitetınıñ 200 yıllığına bağışlanğan KDU professorı Xatıyp Miñnegulovnıñ ”Ğilem-mäğrifät märkäze dip isemlängän yazması birelä.Häm tağın Adler Timergalinnıñ milliät süzlegendä Qahwä- kofe ağaçı turında mäğlümat birelä. Anıñ turında qısqa ğına itep äytep kitsäk: Ul, kofe- Yämänneñ 800-1000 metr bieklektäge tawlı töbäklärendä üsä ikän. 4 yıldan soñ uq cimeş birä başlıy. Yılına 10-12 kg uñış birä. Möselmannar arasında qayber faqihlar qahwäne isertkeç belän tiñläşterep, anı eçü möbäx bulmıy, xäräm bula, digän mäs'älä quzğatqannar. 917 yılda Mäkkä xökümäte kofe qullanunı tıysa da, bu tıyu tora –bara yomşağan häm möselmannar qahwä eçärgä tämam ğädätlängännär. 1517 yılda törek soltanı Sälim üz mämläkätenä Misır belän Ğaräbstan yarımutrawın quşqannan soñ, qahwä tämam räsmiläşterelä diärgä mömkin, çönki ğosmanlılarda ul milli eçemlek bulıp sanalğan. Qahwäne “şaxmatçılar häm fiker iäläre söte ”dip atağannar.”,-dip añlatma birä Adler Timerğalin üz süzlegendä. Şuşınıñ belän bez “Qazan utları” jurnalınıñ 12 sanına küzätüne tämamlıybız.
Azatlıq radiosı, Mälikä Basıyr, Qazan.