Bügen Azatlıq radiosında yañğırağan Tatarstan xäbärlärendäge ike tema ber-berse belän bäyle. 1999 yılnıñ 15 avgustında qabul itelgän tatar telen latin älifbasına qaytaru turındağı qanunnı köçennän çığaru qararın Respublikanıñ Yuğarı mäxkämäsendä qabul itü häm düşämbe kiçendä Zöläyxa kinofil'mınıñ prem'yerası.
Ber qarağanda, Tatarstan Yuğarı mäxkämäse äğzäse Radik Ğabdullin belän Ğayaz isxaqi p'yesası buyınça quyılğan Zöläyxa kinofil'mın töşergän rejisser Ramil Töxwätullinnıñ arasında turıdan-turı bäyläneş tä, ruxi yäki xoquqi, säyäsi qarşılıq ta bulırğa tieş tügel kebek. Bälki alar ber-berse belän tanış ta tügelder. Ä bälki – yaqın duslardır. Federal' mäxkämä sistemasına kergän Tatarstan Yuğarı sudı äğzası, kesäsendä Vladimir Putin imzası quyılğan tanıqlıq yörtüçe Radik Ğabdullin üz wazifasın namus belän ütägän.
Yuğarı mäxkämä ägzası Radik Ğabdullin respublika prokurorı Kafil Ämirovnıñ Rusiä Konstitutsion mäxkämäseneñ 16 noyäberdä çığarğan qararın ütäw nigezendä, mäxkämägä kertkän protestın qänäğätländergän. Ul latinğa qaytu qararın yuqqa çığaru turındağı federal' xakimiätlärneñ qatğıy kürsätmäsen ütägän waqıtta xoquq digän izge töşençä säyäsät digän ärsez närsä aldında çigenep, poçmaqqa qaçıp tora.
5 yıl buyı menä şuşı xäref islaxına qarağan mäs'älälär ilne der selketep tordı. Küpme çäneçkele süzlär, küpme räncü häm respublika citäkçelärenä küpme basım yasaldı. Kemder tatarlar üzläre telägänçä älifba saylap, könbatış illärendä qullanıluçı latinğa qaytsalar, Rusiä cimerelä, dip çañ qaqtı. Ğömer buyı şuşı ilgä tir häm qan tamızğan tatarlarnıñ üz xärefläre belän yazuı Rusiäne cimergängä ixlas ışanuçılar bik azdır. Ğomumän, tatar keşese üze torğan ilgä loyal' häm watanpärwär buldı. Bigräk tä inde, meñ yıllar buyı yäşägän cire tözelgän xäzerge Rusiägä. Ämma, barıber aña ışanmadılar.
Tatarça belmägän kileş, tatar yazması turında süz quyırtuçı törle millät wäkillärenä, ana telennän waz kiçkän bıvşiy tatarlarğa – ışandılar. Ni öçen häm kemgä kiräk buldı ikän? Beraz ğına möstäqilräk bulırğa omtılğan häm bäysezlek öçen därräw kütärelep çıqqan ukrainnar änä kiril xärefe belän yazalar. Ämma, barıber küñelläre belän Mäskäwdän yıraqlaşırğa teläwlären isbatladılar. Urtaq slavyan tele dä, xäref tä bäyläp tota almadı alarnı. Dimäk, eş xäreflärdä tügel, ä dönyağa qaraşta, fikerendä häm xalıq ixtiarında.
Qısqası, nindi xäref belän yazu yäki yazmaw, latin älifbasınnan qullanunı tıyu yäki röxsät itü bernindi problemanı da xäl itmi. Şulay bulğaç, kemgä kiräk bu xäref belän köräşülär? Millätlärne däwlättän bizderü kemgä faydalı? Añlaşılmıy bu…
İnde Zöläyxa fil'mı turında. Härkemneñ teläsä nindi dinne totarğa xaqı bar. Keräşen tatarları bügen xristian dinen totıp, bügen tuğan telebezne, tatar cırların, milli üzençäleklären saqlıylar ikän, – bu tabiği. Tatarstanda mäçetlär häm çirkäwlär ber-bersenä säläm birep toralar ikän – bu zamança häm ğorurlanırlıq küreneş. Härkemneñ üz allası. Konstitutsiä buyınça xätta allasızlarnı da qıyırsıtırğa yaramıy. Ägär dä kemdä bulsa başqa ber keşene üz dinenä - – xristianlıqqamı, möselmanlıqqamı - köçläp tartıp kertä ikän, – bu barıber faciğä. Bernindi köçläw dä yaxşığa kitermi.
Ğayaz İsxaqi 19 ğasırda real' bulğan xällärne yazğan. Bu äsär häm anda taswirlanğan waqiğalar onıtılıp torsa da, alar xalıq xäterendä saqlanğan. Ramil Töxwätullin töşergän fil'm bügenge Tatarstandağı millätlär häm dinnär arasındağı sabırlıqnı, añlaşunı qäderlärgä öyrätä. Äye, bulğan köçläwlär zamanı. Ämma xäzer, 21 ğasır, xalıqlar häm dinnär añlaşuı zamanı. Qayçandır 19 ğasırda keräşen tatarları öçen İl'minskiy tarafınnan äzerlängän kiril älifbası 1939 yılda SSSRdağı barlıq törki xalıqlarğa da köçläp tağılğan ikän, bu xäl äle dä tatar küñelendä yara bulıp yäşi. Här millät üze bulıp qalırğa, üzeneñ ruxın, mädäniäten häm xoquqın saqlarğa teli. Üzeñ telägän älifbadan, üz imanıñnan bizderü cämğiätne dä, däwlätne dä nığıtmıy, älbättä. Mondıy xällär iminlekne, ilne cimerä. Xäzergä bu xaqiqät küplärgä barıp citmi.
Rimzil Wäli
