Accessibility links

Кайнар хәбәр

Yaña yılda - iske xikmätlär


Yaña 2005 yılğa ayaq basqaç, şundıy soraw tua. Tatar tormışında xikmätle, qarşılıqlı, añlaşılıp betmägän, ämma bilçän, alabuta kebek görläp üsärgä torğan waqiğalar bulırmı ikän? Mondıy xällär belän qızıqsınuçılar borçılmasınnar – bulu ğına tügel, artıp tora andıy äkämätlär. Urmannıñ eçenä kergän sayın, utın kübräk bula, digän urıs mäqälenä iärep, şunı äytergä bula. Yäşägän sayın milli, ruxi, sotsial' tormışta şaqqatırğıç xällär arta bara. Yaña yılda da awız pıçratıp berkemne dä sükmäskä, säbäpsezgä bäylänmäskä tırışırbız. Ul patşalar, prezidentlar, xökümät häm ministrlar tatarça yäki başqortça bik söyläşmi, bezneñ ğäplärgä qolaq salmıy, dip faraz itäbez. Ämma, ictimaği añ, cämğiätneñ niäte, xalıqnıñ ixtiarı bulsa, ul hiçşiksez härçaq işetelä, barıp citä.

Yaña yılğa kergäç, iñ şaqqatırğanı - Rusiädä berniçä islax, reformanıñ beryulı baruı. Şulay da bulamı ikän? Barmaqlarığıznı bögä başlağız. Xakimiät vertikalen östän qadaqlaw. Xalıqnı säyäsät häm xakimiät eşlärennän beraz çitläşterep, yäğni, saylaw, saylanu dip artıq mäşäqätlämäw. Busı ber buldı. Äytergä kiräk, bezneñ xalıq töçkermi dä, eçtän genä mığırdıy da, küşäwen däwam itä. Gruziä, Ukraina kebek tawışlı yaq tügel bit, klimat ikençe..

İkençe reforma. Toraqnı xezmätländerü xalıq kesäsennän bula. Yäğni, fatir asraw bäyäläre arta. Gaz belän elektr östän quşmağan kileş tä artırğa tora.

Öçençe islax – cirle üzidaräne ayaqqa bastıru. Basa ul ayaqqa awıllarda, käsäbälärdä toruçı xalıq, irenmi. Üz-üze belän bik äybät idärä itä ala. İnde bu turıda qanunnar da qabul itelde. Ämma läkin ayaqqa basqaç ta, çalbar balağı turaya häm kesälärneñ tişek ikänlege, kesä töbendä dä, ıştan balağında da aqça bulmawı açıqlana. Awılda mäktäp, xastäxanä, klub, balalar baqçası, törle küper, yul salu, yort tözü çığımnarı küp. Qayber zur qalalardağı kebek awılda banklar, araqı, tämäke, kolbasa häm başqa şundıy mallarnı satıp aqça tabuçılar yuq anda. Däwlät aqçanı üzidarägä işep birergä aşıqmıy.

Taşlamalarnı, buşlay tramvayda yörülärne, fatir, telefon öçen tüläwlärne aqçalaştıru reforması äybät kenä närsä bulsa da, bik çeterekle eş. Ul öydä utıruçılarğa faydalıraq. Artınnan da yörise bar. Äle yuğarı häm urta mäktäp reforması bar. Buşlay häm maqsatsız, küpme teliseñ şunıñ qädär belgeç äzerläw, ğilem öläşü qısqara.

Häm, nihayät, respublikalarnı, töbäklärne qatıraq qulda totu, cayı çıqqanda quşu, yuq çığaru niätläre dä yäşerelmi. Saylağanda da kübräk üz deputatıñnı tügel, berär küñeleñ özelep yaratqan partiäne saylaw başlanaçaq. Ä kem inde partiä yaratsın? Yaratsañ da, yaratmasañ da saylıysıñ.

Menä şuşı şartlarda yaña yılğa ayaq bastıq häm millät, xörriät, tigezlek dip irtän ayaqqa basabız. Aqça yançıqları buş bulğaç, borınğı ruxi miraslar, asıl tuğan telebez, yäşlärgä ğöref-ğadät, tel-löğat öyrätü qıyınlaşa. Ämma bu mömkin tügel eş dimäs idem. Änä, Mäskäwdä tatarça çırşı bäyräme ütkärdelär. Ubırlı qarçığı da, Qar qızı da, Qış babayı da bik kileşterep tatarça küñel açalar. 10 millionlı şähärdä eskerttä yuğalğan enä kebek siräk oçrıy torğan tatarlar, üz balaların şunda alıp kilälär ikän. Ä bit mondıy eşlärgä bitaraflıq xätta Qazannıñ üzendä dä oçrıy.

Yäşlär atna-un kön buyı küzlären ekrandağı Maksim Galkin, Pugaçeva, Yoldızlar fabrikası konsertınnan almıy. Ni tatarça tapşıru, ni teatr, ni kitap, ni gäcit yaña tatarlarnıñ balaların mawıqtırmıy. Bez İvan Groznıy belän Stalinnı, Brejnevnı süksäk, Rusiädäge qayber gubernatorlarnı tatarlar öçen şartlar tudırmağan öçen tänqitläsäk, bälä bötenläy başqa yaqtan – üzebezneñ öylärdän, äti-änilärdän kilä ikän. Üze öyendä ber tatar kitabı, ber gäcit, jurnal totmağan, radioda tatarça tapşıru barğanda radio, televizor qabızmağan äti-äni üz balasına nindi tärbiä birä, dip uylıysız? Şähär şartlarında şul kürenä inde. Şul televizor häm uram tärbiäli. Näticä mäğlüm – eçkeçelektä, narkomaniädä tatarlar başqa millätlärdän qalışmıy. Keşe basu, qıynaw, ädäm üterüdä dä ayırılmıy ul başqalardan. Häm şul uq waqıtta bez, nigä kiräk ul millät, dibez. Kiräkmi, känişne. Barıbız da bertörle bulıyq. Şeşä açqanda da, törmädä utırğanda da, eşsez uramda podyezd töplärendä taptanğanda da.

Tuzğan toraq programması buyınça 50 meñläp ğailä, dimäk, Älmät qädär şähärdä yäşüçelär torırlıq fatirlar buşqa taratılsa da, balalar tabu artmıy. Meñ keşegä 10,2 bala. Ä bit zatlı yortlar, kottedjlarda toruçılar bar. Kem qomaçawlıy bu irlär belän xatınnarğa. Aqça citmi, dilär. Ä uramğa çıqsañ, maşina bökeläre, kibetlärdän kön-tön tovar taşıylar. Tatarstanda yaña tabılğan balağa 18 kv.metr toraq bireläçäk, digän xäbär yöri. Ä bez ürçemibez. Uramnarda Üzäk Aziädän, Qıtaydan, Törkiädän kilgän eşçelärgä qarap, şaqqatabız. Eşlär bolay barsa, däwlätne kütärü, ilne tözü, xalıqnı aşatu şularğa qalaçaq bit. Üzebez pensiägä çığıp betäbez dä, çit ildän bäxet ezläp kilgännärneñ ğöref-gädätlären öyränep, alarnıñ yul häm öy salğanın, tovar satqanın qarap torabız. Alar bulmasın dimim min. Üzebez nigä tik torabız dim.

Uzğan yılda İslam dineneñ yamanatı arttı. Oçqıçlar şartlaw, Beslandağı mäktäp faciğäse, Mäskäw uramnarındağı qazalar möselmannarğa mönäsäbätne tağı da . Ä bit terror ul bezneñ yaqlarda ğömergä din belän bäyle tügel ide.Ä bit namaz uquçılar, xacğa yörüçelär, Raştua bäyrämendä çirkäwgä keläwgä baruçılar barı tik izgelek turında ğına uylıy. İnde Yaña yılda aqıl belän xis, säyäsät belän dinnär, däwlät belän millätlär nindi mönäsäbättä bulır. Böten bälä dindä häm millättä genä tügel anısı. Däwlätlärneñ dä qüäte çikle. Änä, İndoneziä, Tailand yaqlarında. Cir teträw, su taşqını küpme xalıqnı xarap itte. İslam terrorizmı belän añlatıp bulmıy bu xälne. Nindi zur däwlätlär tabiğätneñ ber selkenüe aldında cildä oçqan qawrıyğa äylänä. Dimäk, tabiğät belän, waqıt belän, zaman belän şayarırğa yaramıy. Barısına da äzer bulırğa kiräk.

Axırda - tağın ber xikmät. Sunami taşqını basqan utrawlarnıñ bersendä sivilizatsiädän çittä saqlanğan ber ıru tabılğan. Ğädätläre, yäşäw räweşläre, töşençäläre üzlärençä di. Ğalimnär öçen bik qızıq bu tabış. Niçek saqlanğan bu utraw, andağı keşelärneñ yäşäw räweşe? Menä şul onıtılğan aborigennar üzlärençä cil-dawıldan qotılu cayın tapqannar, sunaminı dähşätle doşman dip qabul itkännär. Häm üzlärenä yärdäm itärgä kilgän boralaqlarnı uqlar häm söñgelär atıp qarşılağannar. Xätta ğasırdan artta qalğannar da üz-üzlären saqlarğa tırışa ikän. 21 ğasırnıñ qarşılığı, zamana xikmäte şundıyraq. Menä şul utrawda däwlättän tış yäşäwçe ırunı barıp küräse, räsemgä töşeräse, alardan interv'yu alası, xikmätne beläse kilä. Alar artta qalğanmı, ällä bezme? Qayda keşelär keşe bulıp qala – onıtılğan utrawdamı, un millionlı qaladamı? Ä zil-zilä qarşında menedjer, professor-bankirlar da, papuaslar da tip tigez.

Rimzil Wäli

XS
SM
MD
LG