Accessibility links

Кайнар хәбәр

Rusiädä dini matbuğat: qoyaş kürde – ay aldı


Bügen Rusiädä dini matbuğat çaraları torışı turında söyläşerbez. 13 ğinwarda matbuğat köne bilgelände. İslam turında yazğan basmalar da – Rusiä matbuğatınıñ ber öleşe. Säğat axırına qadär bezneñ belän bulığız!

Rusiädä islam matbuğatınıñ yaña tarixı başlanuğa äle ozaq waqıt uzmadı. Törle töbäklärdä dini eçtälektäge basmalar – qayda 10, qayda 5-6 yıl elek barlıqqa kilde. Älbättä eçtälegen alğanda – ber basma ikençesennän yünäleşe, jurnalizm stile belän ayırıla, ämma bügen süz ul turıda tügel. İslam matbuğatın çığaruçılar 999 sanı belän yaxşı tanış. Basmanıñ tirajı meñ danädän artmağan oçraqta gazetnı çığaruğa räsmi röxsät – litsenziä alu kiräkmi, bu üz çiratında tsenzurağa cirlek qaldırmıy. Rusiädä bik küp möftiätlär üzläreneñ şundıy az sanlı basmaların çığara. Öç tuğıznıñ ikençe yağı bar – mondıy az sanlı basmalarnı barı tik mäxällädä taratıp bula. Aña yazılu – podpiska da iğlan itep bulmıy. Annan soñ öçençe mäs''älä – ber mäxällädä genä taralğan basmalarnı – radikallıqta häm waxapçılıqta ğayepläw ciñel. Az sanlı basmalar artında alarnı yaqlarlıq köçle diniä nazärätläre yuq. Äle söylägännärem buş süz bulıp qalmasın öçen bez Orenbur, Udmurtiä, seber yağı häm Penza ölkäsendä dini matbuğatnıñ torışı belän tanıştırmaqçıbız.

Orenbur ölkäse dini matbuğatqa bay tügel. Tatar telendä çığuçı Waqıt gazetı dingä küp iğtibar birmi. Uzğan yılğa qadär ölkädä ayına ber Al-Furkan basması çığıp kilde. Xäzer belüemçä anı çığaru tuqtatılğan. Al-Furkannı äzerläwdä qatnaşqan jurnalist Färid Noğomanov belän monıñ säbäpläre turında söyläştek.

-Tipografiä disklarda almıy, bez üzebez bastırabız dip äytälär. Annan soñ alarnıñ komputerları watılğan bula, korrektor yuq, bäyrämnär başlana, kemder yalğa kitkänbula,tağın başqa säbäplär...Xakimiätlär şulay itep ayaq çala sıman....

Dini basmanıñ çığudan tuqtawına tiränräk tä säbäp bula ala.

-Bezneñ bu yaqlarda, Orenbur ölkäseneñ tönyaqkönabıtışnda otkrovenno islamçılarnı ezläw bara. Aqça bulsa da ul basmanı çığarmayaçaqlar, ayaq çalaçaqlar. Uzğan yıl uraza ayı waqıtında ber yawlıqnı qıznı avtobustan quıp çığardılar. Menä şulay bezneñ monda.

Bu Orenbur ölkäseneñ Äsäkäy awılında yäşäwçe, qıyu fikerläre öçen eşsez utıruçı jurnalist Färid Noğomanov buldı. Anda çıqqan Al-Furkan basması elekke waqıtlarda azmı küpme daimi çığıp kilgän bulsa – seberdä taralğan "Region-Sibir" gazetı – säyäsi küreneş kenä bulıp aldı, anıñ çığaruçısı da – säyäsi berlek ide. Elegräk Tubılda dönya kürgän Seber Möselmannarı basması xäzer inde yuq. Şulay uq 4 yıl elek çığıp kilgän "xikmät" gazetı da yabılğan. "Seber töbäge" isemle dini-säyäsi gazetnıñ yazmışı turında Tömändäge xäbärçebez Nail Alannı tıñlıyq.

"Niqaxsız dönyağa kilüçelärneñ sanı yıldan yıl arta. Soñğı 10 yıl eçendä Rusiädä niqaxsız tuğan balalarnıñ sanı ike tapqır artqan. Bu yullar belän Tömändä basılğan “Region-Sibir» ğäzetäsınıñ 2004 nçe yılnıñ 18 nçe dekäbr könne çıqqan soñğı sanı açıla. “Seber Töbäge” yağni “Region-Sibir” daimi basma tügel. 18 nçe dekäbr könne anıñ soñğı sanı dönya kürde. Dönyawi, dini häm säyäsi mäsälälär turında yazğan bu basmanıñ oyıştıruçısı- “Евразийская Партия – Союз Патриотов России” neñ Tömän bülege. Min ğäzetä çığarunı üz östenä alğan biznesmen Rinat Nasirovtan 13 nçe ğıynцar- Rusiä mätbuğatı köne uñayınnan, nigä ğäzetänıñ yaña sanı kürenmi dip soradım.

-Säbäbe şul çıqmawına aqça bulmaw. ?-Kemneñ aqçasına çığa soñ ul? -Nu ul çığa bezneñ liçnıy aqçağa. Minem arada berniçä keşe bar, bezneñ uy belän eşli torğan. Alar yärdäm itälär min üzem yaxşı ğına quşam. Bügenge köngä xäzer aqça bula başladı. İ bez uylıybız ayına ike tapqır çığa torğan ğäzetä “Region-Sibir” dip atala. ?- Elekke yıllarda niçä san çığardığız? Anıñ 19 nomerı çıqtı. Qaysı ayda ike tapqır, qaysı ayda ber nomer çıqtı. Xäzer tirajın azayttıq ike meñ ekzemplyärğa xätle xäzer çığara başlıybız. ?-Sezneñ bu gäzetä üz waqıtında törle diniä nazärätlären qızdırıp ta aldı şulaymı? -Şulay da buldı. Ul bezneñ politiçeskiy gäzetä ide. ?-Çığa başlağanda ul 999 ekzemplyärda ideme? -Yuq. Litsenzionnıy. Çığa başladı ul 5 mej ekzemplyär. Xäzer 2 meñgä xätle töşerdek. -? Litsenziäle bulğaç kontrol''däme kem tarafınnandır. -Qontrol''dä. Departament informatsiädä obyazatelno qontrol''dä. ?-Departament astında küzätüdä bulğaç alar, sez nik anı yazasız, nik monı yazasız digän sorawların quyalarmı? -Bügenge köngä äle quymıylar. Nu bıltır ike tapqır soraw buldı alarğa satırğa, qontrol'' paqetnı birergä. Bez riza bulmadıq. Şunıñ öçen bezneñ xällär awırğa da qala.

Kem äytmeşli, “Region-Sibir» niqaxsız bala tügel. Ul ölkä xaqimiäteneñ mätbuğat departamentında terkälgän, litsenziäse bar. Ämma xaqimiätkä baş birergä uylamıy. “Ämma dönya bulğaç,- di Rinat Nasirov,- caylaşırğa turı kilä. Küp oçraqta turısın bärep tä bulmıy. Töbäktäge barlıq mäğlümät çığanaqlarınıñ 99 % ı xaqimiätlär säyäsäten alğa sörgändä, kemder azmı-küpme däräcädä problemnar turında äytkäläp alğalarğa häm bäysez dä bulıp qalırğa tieş bit”...

Monnan 4 yıllar çaması elek Tömändä “Xikmät” ğäzetäsı çığıp aldı. “Xikmät” Tömän ölkäseneñ diniä idaräse qanatı astında dönya kürde. 10 san öçen Tömän ölkä xaqimiäte ul waqıtta 120 meñ sum aqça birgän ide. Ämma yaña xaqimiätlär kilgäç, bu ğäzetänıñ çığuın kiräk sanamadı. Yärdäm tuqtaldı. Döresen äytkändä ğäzetä öç keşe tırışlığı belän çıqqan ide. Diniä idaräse räise Ğälimcan xäzrät Bikmullin, jurnalistlar Bibinur Sabirowa häm Färit Bayazıytov. Ğäzetäda kem soñğı süzne äytä ide soñ digän sorawğa Ğälimcan xäzrät bolay dip cawap birde-

“Älbättä bez inde. Bezgä kilep kiñäşä torğan ide Bibinur apa belän. Bez din ähele bularaq, küp kegä närsälär oşamıy torğan ide, bu närsälär bulmasın, qayber närsälärne qısqarta torğan idek. Bu eşne Bibinur apa alıp bara ide. ?- Kübräk töp temı dönyawi dini ideme, ällä dini genä ideme? -Min uylıym urtaça ide. Dönyawi da, dini dä. Yaratalar ide. ?-Ğäzetä bit inde qoral. Sin ägär teliseñ ikän doşmanıñnı atıp üterergä mömkinseñ, ägär teliseñ ikän. Tänqitläp anı, kritiqä belän digän şikelle. Kritik mäqälälär basıla ideme? -Yuq. Bezgä xätta şul turıda iskä töşerep tä äyttelär. Mäsälän aldağı çıqqan qayber ğäzetälarda, mäsälän “Musu''mane Sibiri” digän häm başqa ber ğäzetlarda bezneñ turısında ber törle bez yaratmağan mäqälälär çıqsa da, bez anı maqsat itep quymadıq, alarğa cawap birü itep. “Nigä cawap birmisez alarğa”,- dip äytä torğan bulalar ide. Bez fäqät xalıqqa yaxşılıq ireşsen, möselmannarnıñ maqsatı, dini äheleneñ maqsatı kiresençä, xalıqlarnı tatawlaştıru. Allaxı täğäläneñ menä nindi genä ğıybadät bulmasın, näticäsendä tatu yäşägännären teläde. Bezne pıçratsalar da bez alar turında söylämik iskä almıyq... Şunnan soñ bez iskä almağaç, alar da tuqtadılar. Alar çığaralar ide bez dä çığara idek. Bez şunıñ öçen küñelebez dä şat ide.

Ömetsez şaytan dilär. Küp töbäklärdä dini ruxtağı ğäzetälar çığıp kilä. Tömän ölkäse diniä idaräse räise Ğälimcan xäzrät Bikmullin: “Ayaqqa basarbız, aqça tabu mömkinçelege bulsa, çığarırbız dip ömet itäbez”,- di “Xikmät” ul waqıtlarda 999 danädä çıqtı. Bu öç 9 lıqnıñ üzeneñ xikmäte bar. Basmañ 1000 gä tulmıy ikän anı terkäp tormıysıñ häm ber kemgä dä buysınmıysıñ. Niqaxsız dönyağa kilgän bala şikelle. Kontrol''dä tota torğan oyışma- tärtip bozsa ıştanın saldırıp qayışlıy torğan ätise yuq.

Udmurtiädä inde 6 yıl dini eçtälektäge "Saf İslam" gazetı çığa. Anıñ möxarrire İrek Xisametdinov üze Udmurtiä tatarlarınıñ milli ictimaği xäräkäte başında torğan keşelärneñ berse. Soñğı waqıtlarda Rusiädä dini basmalarğa qarşı barğan höcüm "Saf İslam" xezmätkärlären dä borçıy. İrek Xisametdinov belän bezneñ İjawdağı xäbärçebez Xamidä Ğayfullina oçraşıp söyläşte. (Azatlıqta tıñlıy alasız)

Azatlıq dulqınnarında Rusiäneñ töbäklärendä dini matbuğatnıñ torışı turında söyläşüne däwam itäbez. Mordoviä häm Penza ölkäsendä wazğiät – moña qadär yañğrağan töbäklärdän ayırıla. Xäbärçebez İrek Bikkin bezneñ öçen bu xaqta täfsille mäğlümat äzerläde.

Mordoviäda häm Penza ölkäsendä ikeşär möftiät eşli. İke regionda da ber möftiät Mäskäw belän, möfti Rawil Gaynetdin belän eşli, ikençe möftiät Ufa belän, möfti Talğat Tacetdin belän eşli. Mordoviäneñ ike möftiäte dä xaqimiätlär belän dus torsa, Penza ölkäse xaqimiätläre Ufa yağında bulğan imamnar belän genä yaxşı mönäsäbättä, ä Mäskäw belän eşläwçe möftiätne bik tä yaratmıylar.

Mäskäw belän eşläwçe möftiätlär, Mordoviäda da, Penza ölkäsendä dä, üzläreneñ ğazetların çığara. Bu ike ğazet ta dürtär bitle, alar ikese dä urıs telendä, ikese dä buşlay taratıla. Mordoviädağı möselman ğazetı 2000 yılnıñ dekaberennän çığa başladı häm anıñ iseme “İslam v Mordovii”, ä Penza ölkäseneñ möselman ğazetı 1998 yılnıñ mart ayınnan birle çığa häm “Solnse İslama” dip atala. “İslam v Mordovii” ğazetı 2500 danä tiraj belän çığa, ä “Solnse İslama” ğazetınıñ tirajı zurraq – 15000 ekzemplyar. “İslam v Mordovii” ğazetı ayına ber tapqır çığa, “Solnse İslama” – ike ayğa ber. “İslam v Mordovii” ğazetı kübesençä dini mäsälälärgä yaza, çönki Mordoviä tatarları tormışınıñ dini bulmağan yaqların “Tatar gazetası” yaqtırta bara, ä “Solnse İslama” ğazetı dini problemalar turında da, tatar tormışına qağılğan üzgä temalarğa da yaza. “İslam v Mordovii” ğazetınıñ baş möxärrire, yäş ğalim, iktisad fännäre kandidatı Marat Salimov, xäzer xac qıla, şunnan “Azatlıq” radiosınıñ sorawlarına “Solnse İslama” ğazetınıñ baş möxärrire Abdu-Rauf Zabirov qına cawaplar birä aldı. – Gazetabıznıñ berençe tirajı 999 nösxä ide. Soñınnan bezneñ gazetabıyz tieşle oyışmalarda terkälde häm dä bez şähadätnamä aldıq, svidetel''stvo o registratsii mätbuğat çığanağıbıznıñ terkälewe xaqında. Ul waqiğa 10 nçı oktäberda 2000 nçe yılda buldı, yäğni gazetabıyz tulı xoquqlı buldı. Şunnan soñ gazetabıyznıñ tirajı altı meñnän alıp unbiş meñgä xatle citte. – Abdu-Rauf xazrät, ğazetığıznıñ maqsatları närsädä? – Gazetabıyznıñ maqsatları – ul tatar, möselman xalğıbıznın dini, ruxi, ğilmi ixtıäcların qanäğätländerü. Dinebez islamnıñ xökümnäre xaqında, bay bulğan tarixıbız, din islamnıñ şäriat ğilemnäre xaqında bez mäqälälär bastırabız. Cämğıät eçendä bulğan üzgäreşlär, millätebeznen tormışında uza torğan möhim waqiğalar, xäbärlär xaqında, bäyrämnär xaqında mäğlumat yış bula bezneñ bastırıla torğan ğazetlarıbızda. İ.B.: Şulay uq “Solnse islama” ğazetında törle belderülär, iğlannar basıla. Qaya tatar telen, dinne öyränü kursları bar, qaya tatar häm möselman kitapları satıp alırğa mömkin, uquçılar şularnıñ bötenesen ğazettan uqıp belä. “Solnse islama” ğazetında Penza ölkäsennän çıqqan kürenekle şäxeslär turında mäqälälär yış qına çığa, mäsälän, şeyxul''islam Musa Bigiev, yazuçı Musa Aqyeget, general Räsim Aqçurin, akademik Ädxäm Tenişev turında yazular çıqtı, möfti Äbbäs Bibarsovnıñ istälekläre basıldı, häm tağı küp başqa mäqälälär çığıp kilä. – Uquçılarıbıznıñ sorawlarına da cawap qaytarabız. Annan soñ demokratiä üzgäreşlären cämğıätebez señdersen häm dä şul demokratiä arqasında kilgän üzgäreşlärne bezneñ cirle xaqimiätebez qabul itsen, menä şul xaqta da bezneñ mäqälälärebez bastırıla. – Abdu-Rauf xazrät, sezneñ ğazet uñışlı ğına eşläp kilä, xäzerge köndä 35 san çıqtı inde. Sez inde bilgele möselman jurnalistı, Rusiä häm xalıqara jurnalistları berlekläre äğzası. Sezgä bernindi senzura yuq, teläsägez närsä yaza alasız, tik, möftiätneñ orğanı bularaq, sez, zakon buyınça, saylaw kampaniälarında ğına qatnaşa almıysız. Ğazetığız Penza ölkäsendä genä taralıp qalmıy, Mordoviäğa da citä, Sarıtaw, Mäskäw häm başqa şähärlärgä dä citä. “Naşa Penza” ğazetı redaksiäse xezmätkärläre yärdäme belän ğazetnı tözegäç, sez anı plenkağa çığarasız häm Penzadan 120 kilometrda urnaşqan Kuznetsk şähäreneñ “Vesta” tipografiäsenä itep bastırasız. Mondıy yıraqqa barıp bastırunıñ mäğnäse dä bar ikän – bu tipografiäneñ xucası, Oleg Qoçkin, Penza ölkäse parlamentı deputatı, xäzerge ölkä xaqimiätlärenä oppozitsiädä, möstäkıyl'' keşe. Häm sez dä, anıñ kebek ük, yış qına xaqimiätlärneñ döres bulmağan eşlären tänqitlisez. Şul tänqit öçen xaqimiätlär sezgä räxmät äytmi torğandır? – Älbättä, bezneñ ğazetıbıznı cirle xaqimiät yaratmıy. “Turılıqnı torna da yaratmıy”, bezneñ mişär xalqı ätä. Läkin bez cawaplı, millätebez qarşında, cämğıät qarşında, böten alämne yuqtan bar qıluçı Rabbıbız Allah qarşında bez cawap biräçäkbez äytkän süzlärebezgä. Ägär dä bez millätebezgä cäfa kilgändä, millätebezne qıyırsıtqan waqıtta, ägär dä bez şul millätebez yağına basmasaq, alarnı yaqlamasaq, menä Allah qarşında cawap birü awırraq bulır da häm wöcdan bar, namus bar. Menä keşe bez bit. Bez başqa mäxluqatlardan, can iälärennän, şul sıyfatlar belän bit ayırılabız. Küp möxärrirlär häm dä xäbärçelär awırlıq kürälär xaqlıqnı äytkändä. Xaqimiät anı yaratmıy, xaqimiät yarata alarnıñ qolaqlarına bal şikelle şundıy tatlı süzlär genä ireşsen. Ä tänqit bulmasa, cämğıät ber urında qatıp qala. Anda alğa baru, üseş, çäçäk atu digän närsädän üz-üzen mäxrum qıla cämğıät. “Qul-il''-xäk wä inkänä murren”, pigambärebez äytä, “Xaqlıqnı sülägez, nindi genä açı bulsa da”. “Kälimätu xaqqen inde sultani cäyren” yäğni “Xaqlıqnı zolım qıluçı padişalarğa äytü bu Allah qarşında zur tırışlıq häm bik zur däräcäle amäl” sanala. Menä ägär dä bez döres analiz birmäsäk waqiğalarğa, cämğıättä bulğan üzgäreşlärgä, qayber säyäsät äxellärenen pozitsiälarına döres analiz birmäsäk, adaşıp kitärgä mömkin cämğıät, häm dä nadan qalırğa mömkin. Xaqimiätkä açı bulsın, läkin alar belsennär, menä adi xalıqnın menä şundıy fikerläre bar, şundıy täqdimnäre bar; alar menä sezneñ tormışta bulğan şul ölkädä barğan säyäsät belän kileşmilär. Misal öçen, ul menä konstitutsiäğa, mejdunarodnıy pravo, menä, millätara xoquqqa häm dä federal'' zakonnarğa turı kilmi, menä bez anı ätergä tieşlebez. Ul awır, ul anın öçen awırlıq tiä, läkin bez artqa kitmäskä tieşlebez, gel alğa barığa, awır bulsa da, alğa barığa tieşle. Ömetne yözmibez bez, inşAllah. “Lä-tän qutuni raxmatİlläh” “Allahnın räxmätennän ömet yözmägez”. Bu Penza ölkäseneñ “Solnse İslama” ğazetınıñ baş möxärrire Abdu-Rauf Zabirov ide.

Xörmätle tıñlawçılar... Azatlıq dulqınnarında sez Rusiäneñ 4 töbägendä dini matbuğat torışı belän tanıştığız... Bu xaqta bezgä üz fikerläregezne citkerergä telisez ikän – xatlar yazığız, şaltratığız. Qazandağı adresıbız 420012, Qazan 12, 155nçe abonent tartması. Telefon 368102. Bügengä sezneñ belän sawbullaşqançı, kiläse atnada Azatlıqta yañğrayaçaq ber temağa iğtibarığıznı yünältäsem kilä. Rusiäneñ tatarlar küpläp yäşägän qayber töbäklärdä – tatar telendä 10-15 yıllar çığuçı radio häm televideniä tapşıruları qısqartıla bara, qayberläre bötenläy yabıldı. Kiläse atnada şul xaqta söyläşerbez.

Alsu Qormaş

бәйле язмалар

XS
SM
MD
LG