Auschwitz, polyakça äytkändä, Oswiecim lagerı, yä isä Holocaust turında närsä beläsez digän sorawğa Qazannıñ 16-17 yäştäge yäşüsmerläre bolay cawap birä:
Audio: "Bu süzlärne moñarçı işetkänem yuq ide, berençe tapqır sezdän işetäm. "
Şul uq sorawğa Minski uramında 13 yäşlek qızlarnıñ berse:
Audio: "Minemçä Oswiecim – toyaqlı xaywan."
Anıñ iptäşeneñ cawabı beraz ömetläräk:
Audio: "Böyek watan suğışı wağında nindider lager, keşelärne yandırğannar."
Qızlarnıñ öçençese: ägär bezgä mäktäptä berär närsä uqıtsalar, bu turıda kübräk äyter idek, di.
Älbättä, uylanırlıq cawaplar, bigräk tä, Belarusta, ikençe dönya suğışı aldınnan yäxüdlär tarixın, ilneñ bu suğış waqıtında cimerelgän buluın iskä alğanda.
Nazilarnıñ yäxüdlärne, çegännärne häm başqa millätlärne tulısı belän yuq itü tırışlığın añlatqan "genotsid" süze qullanışqa 1944 yılda kertelde. 4 yıldan soñ süz Berläşkän millätlärneñ genotsidqa qarşı konvensiäsendä räsmi räweştä urın aldı.
Distälägän yıllar buyına Sovetlar Berlegendä suğışta häläq bulğannarnıñ barısı da sovet keşeläre dip qaraldı. Holocaust telgä alınsa da, östen-östen genä. Bügen elekke sovet illärendä şuşı wazğiätne tözätü tırışlığı küzätelä, Holocaust teması mäktäp programmasına kertelä. Läkin bu eş yış qına uqıtuçınıñ üzenä bäyle. Çönki däresleklär citmi, uquçılarda qızıqsınu yuq. Misal öçen, Almatı mäktäbeneñ tarix uqıtuçısı Äminä Tortaeva bolay di:
Audio (Äminä Tortaeva): "Bezneñ bu turıda maxsus kurslar yuq. Suğış turında kurslar küp, bez üzebez dä östämä mäglümät biräbez. Läkin bezneñ däresleklärdä Holocaust turında berni äytelmägän, şuña kürä bu turıda beläbez dip äytä almıybız."
Äminä xanımnıñ uquçıları, Qazan yä Minskidağı yäştäşlärennän ällä ni ayırılmıy. Holocaust turında işetkänegez barmı, digän sorawğa cawapları şul uq:
Audio: "İşekänem yuq, närsä ikänen dä belmim."
Mäskäw mäktäbe uqıtuçısı İrina Belareva süzlärençä, bu temanı uqıtu-uqıtmaw mäsäläsen uqıtuçı üze xäl itä:
Audio (İrina Belareva): "Mäktäp programmasına Holocasut turında ayırım säyläw qaralmağan, min üzem söylim, läkin bu uqıtuçı qaramağında."
Ärmännnär genotsid digän afätne yäxüdlärgä qädär çirek ğasır irtäräk kiçergän bulsa da, Ärmänstan yäşläreneñ dä Holocaust turında belem däräcäse say. Bezneñ Yerevandağı xäbärçebez soraştırğan yäşlär arasında xatalı bulsa da, tulıraq cawapnı 19 yäşlek şuşı yeget birgän:
Audio: "Holocaustnı Hitler başqarğan. Million-yarım keşe ülgän. Hitler yäxüdlärne yuq itergä telägän, çönki yäxüdlär Germaniädä zur urınnar alıp torğan. Şuña ul alarnı yuq itkän, mileklären alğan."
Könbatış Yevropa illärendä dä suğıştan soñğı yıllarda mäktäplärdä Holocaustnı öyränü tirän tügel ide. Xätirälär äle iskermägän, isän qalğannarnıñ yaraları tözälmägän. Läkin çağıştırmaça soñğı yıllarda Könbatış Yevropa mäktäplärendä Holocaust tulı külämdä uqıtıla başladı. Añlaşıla ki, iñ yaxşı programmalarnıñ berse Germaniädä. Uquçılar Holocaust häm suğışnıñ başqa yaqların tarix däreslärenä öyränä, suğıştan soñğı ädäbiät uqıy, elekke ülem lagerlarına bara, isän qalğan totqınnar belän söyläşä.
Britaniäneñ Sussex universitetında alman-yäxüd üzäge talibäse Chana Moshenka süzlärençä, elekke totqınnar belän oçraşu balalarnı cälep itü öçen iñ köçle yullarnıñ berse:
Audio (Chana Moshenka): "Andıy keşelär, balalar öçen äbi-babaları kebek. Monıñ täesire iskitkeç. Holocaust waqıtında alar üzläre dä yäşüsmer bulğan. Alar, miña ul çaqta 15 yäş ide, keçkenä enemä, äniemä şul-da-şal buldı dip söyli ala. Yäşlärgä monıñ yoğıntısı iskitkeç."
Könçığış Yevropada isä, häm Nazi häm komunistlar çorın kiçergän illärdä mondıy temağa söylşülär ikelätä awır, läkin radiobıznıñ Holocaust belgeçe Michael Shafir süzlärençä, ikelätä möhim. Genotsid süze Holocaust öçen kertelgän bulsa da, soñğı yıllarda Cambodia, Rwandadağı kebek xällär öçen dä qullanıla. Shafir süzlärençä, Holocoust däresläre mäktäplärdä uqıtılmasa, genotsid ğämälläre kiläçäktä dä qabatlanaçaq.
-Ali Gilmi
Audio: "Bu süzlärne moñarçı işetkänem yuq ide, berençe tapqır sezdän işetäm. "
Şul uq sorawğa Minski uramında 13 yäşlek qızlarnıñ berse:
Audio: "Minemçä Oswiecim – toyaqlı xaywan."
Anıñ iptäşeneñ cawabı beraz ömetläräk:
Audio: "Böyek watan suğışı wağında nindider lager, keşelärne yandırğannar."
Qızlarnıñ öçençese: ägär bezgä mäktäptä berär närsä uqıtsalar, bu turıda kübräk äyter idek, di.
Älbättä, uylanırlıq cawaplar, bigräk tä, Belarusta, ikençe dönya suğışı aldınnan yäxüdlär tarixın, ilneñ bu suğış waqıtında cimerelgän buluın iskä alğanda.
Nazilarnıñ yäxüdlärne, çegännärne häm başqa millätlärne tulısı belän yuq itü tırışlığın añlatqan "genotsid" süze qullanışqa 1944 yılda kertelde. 4 yıldan soñ süz Berläşkän millätlärneñ genotsidqa qarşı konvensiäsendä räsmi räweştä urın aldı.
Distälägän yıllar buyına Sovetlar Berlegendä suğışta häläq bulğannarnıñ barısı da sovet keşeläre dip qaraldı. Holocaust telgä alınsa da, östen-östen genä. Bügen elekke sovet illärendä şuşı wazğiätne tözätü tırışlığı küzätelä, Holocaust teması mäktäp programmasına kertelä. Läkin bu eş yış qına uqıtuçınıñ üzenä bäyle. Çönki däresleklär citmi, uquçılarda qızıqsınu yuq. Misal öçen, Almatı mäktäbeneñ tarix uqıtuçısı Äminä Tortaeva bolay di:
Audio (Äminä Tortaeva): "Bezneñ bu turıda maxsus kurslar yuq. Suğış turında kurslar küp, bez üzebez dä östämä mäglümät biräbez. Läkin bezneñ däresleklärdä Holocaust turında berni äytelmägän, şuña kürä bu turıda beläbez dip äytä almıybız."
Äminä xanımnıñ uquçıları, Qazan yä Minskidağı yäştäşlärennän ällä ni ayırılmıy. Holocaust turında işetkänegez barmı, digän sorawğa cawapları şul uq:
Audio: "İşekänem yuq, närsä ikänen dä belmim."
Mäskäw mäktäbe uqıtuçısı İrina Belareva süzlärençä, bu temanı uqıtu-uqıtmaw mäsäläsen uqıtuçı üze xäl itä:
Audio (İrina Belareva): "Mäktäp programmasına Holocasut turında ayırım säyläw qaralmağan, min üzem söylim, läkin bu uqıtuçı qaramağında."
Ärmännnär genotsid digän afätne yäxüdlärgä qädär çirek ğasır irtäräk kiçergän bulsa da, Ärmänstan yäşläreneñ dä Holocaust turında belem däräcäse say. Bezneñ Yerevandağı xäbärçebez soraştırğan yäşlär arasında xatalı bulsa da, tulıraq cawapnı 19 yäşlek şuşı yeget birgän:
Audio: "Holocaustnı Hitler başqarğan. Million-yarım keşe ülgän. Hitler yäxüdlärne yuq itergä telägän, çönki yäxüdlär Germaniädä zur urınnar alıp torğan. Şuña ul alarnı yuq itkän, mileklären alğan."
Könbatış Yevropa illärendä dä suğıştan soñğı yıllarda mäktäplärdä Holocaustnı öyränü tirän tügel ide. Xätirälär äle iskermägän, isän qalğannarnıñ yaraları tözälmägän. Läkin çağıştırmaça soñğı yıllarda Könbatış Yevropa mäktäplärendä Holocaust tulı külämdä uqıtıla başladı. Añlaşıla ki, iñ yaxşı programmalarnıñ berse Germaniädä. Uquçılar Holocaust häm suğışnıñ başqa yaqların tarix däreslärenä öyränä, suğıştan soñğı ädäbiät uqıy, elekke ülem lagerlarına bara, isän qalğan totqınnar belän söyläşä.
Britaniäneñ Sussex universitetında alman-yäxüd üzäge talibäse Chana Moshenka süzlärençä, elekke totqınnar belän oçraşu balalarnı cälep itü öçen iñ köçle yullarnıñ berse:
Audio (Chana Moshenka): "Andıy keşelär, balalar öçen äbi-babaları kebek. Monıñ täesire iskitkeç. Holocaust waqıtında alar üzläre dä yäşüsmer bulğan. Alar, miña ul çaqta 15 yäş ide, keçkenä enemä, äniemä şul-da-şal buldı dip söyli ala. Yäşlärgä monıñ yoğıntısı iskitkeç."
Könçığış Yevropada isä, häm Nazi häm komunistlar çorın kiçergän illärdä mondıy temağa söylşülär ikelätä awır, läkin radiobıznıñ Holocaust belgeçe Michael Shafir süzlärençä, ikelätä möhim. Genotsid süze Holocaust öçen kertelgän bulsa da, soñğı yıllarda Cambodia, Rwandadağı kebek xällär öçen dä qullanıla. Shafir süzlärençä, Holocoust däresläre mäktäplärdä uqıtılmasa, genotsid ğämälläre kiläçäktä dä qabatlanaçaq.
-Ali Gilmi