Accessibility links

Кайнар хәбәр

60 yıldan soñ Auschwitz: qorbannar, tanıqlar


Monnan 60 yıl elek, 27-nçe ğinvarda Qızıl Armiä xärbiläre Auşvitz-Birkenau lagerda isän qalğan az sandağı totqınnarnı azat ittelär. İkençe Dönya suğışı vaqtında ber yarım milionğa yaqın keşe üterelgän natsilärneñ bu ülem lager,ı Hitlerneñ Yevropada jähödlärne yuq itüne küz aldında totqan "Qätği xäl çarası" dip atalğan planı ğämälgä quyılğan töp üzäk ide. Zamança keşeçelek tarixındağı iñ räximsez växşileklär eşlängän Polşa şähäre Osventsim yaqınındağı bu lager xäzer muzey.

Audio

Auşvitzqa baru öçen bälkim bu uñay vaqıttır. Äce cillär isä, Qar yaua. Yöregändä ayaq astında qar şığırdıy.

Audio

Qara qış monda bulıp alğan qotoçqıç vaqiğälärne yaxşıraq küz aldına kiterügä mömkinlek birä. Şulay da hava şartları häm Natsilärneñ ülem lagerı turındağı mäğlümätlärneñ küplege, buş baraklar , gaz kamaraları , canlı ülülär turındağı aq-qara foto sürätlär, anda kilgän keşelärgä ul vaqıttağı qotoçqıç xällärne küz aldına kiterügä yardäm itsä dä, monı üz başınnan ütkärmnägännär öçen çın xälne añlau mömkin tügel.

Audio

Polşanıñ Osventsim häm Bjejinka dip atalğan berebernä kürşe ike auıl yanındağı Nemetslärneñ Auşvitz-Birkenau dip adlandırğan lagerlarda ber yarım milionğa yaqın keşe hälak buldı dip xisaplana. Qorbannarnıñ zur küpçelegen yähödlär täşkil itte häm alarnıñ 70 protsentı terlek vagonnarı belän böten Yevropadan şunda kiterelgäç ük gaz kameralarına cibärelde. Läkin, qorbannar arasında meñärlägän poläk, çigän, homoseksuel, politik totqın häm Yevropa belän elekke Sovetlar Berlegennän bulğan telänmägän şäxeslär dä bar ide. Auşvitz lagerına kereş qapqası östendä "Xezmät ireklekkä alıp bara" digän äytem yazılğan. Här kön sayın meñlägän keşe şul qapqadan ütep fabriklarğa, şaxtalarğa , qırlarğa mäcbüri xezmätkä cibärelgän häm küese kire qaytmağan. Lager orkestrı alarnı aşxanä yanında ozatqan häm isän qaytqannarnı qarşı alğan.

Audio

Suğışnıñ azağına taba natsilär çigengändä, eşlängän växşileklärneñ dälillären yuq itärgä tırışqannar. Birkenau krematoriäsen häm gaz kameraların şartlatqannar. Läkin, bügenge köndä dä qorbannar tişenep su urnına Zyklon B gazı birelgän qoyunı urınnarın bilgeläp bula. Härkön sayın üterelgän yözärlägän keşene yandırıp köllären taratu öçen cavaplı bulğan yähytlärdän torğan mäxsus brigadadan isän qalğan biş keşeneñ berse Henrik Mandelbaum. Bu brigadada 730 keşe bulğan häm qalğannar tanıq bulğannarı öçen lager azat iteler aldınan üterelgän bulğannar. Üze poläk bulğan Mandelbaum 1944-nçe yılnıñ aprilendä 19 yäşendä lagerğa kiterelä. Anıñ änise, ätise, abisı häm senlese barısı da lagerda üterelälär. Ul küptän tügel genä Birkenauğa kilä häm jurnalistlar belän elekke krematorim yanında oçraşıp üzeneñ lagerdağı vazıyfasın bolay dip añlata.

Audio

"Mäyetne başta nosilkağa, ä annan arbağa salasın da miçkä tägärätäsen. Anda timerdön üzenä kürä sänäk totqan beräv bar ide. Ul anıñ belän mäyetlärne miçkä tığa ide. Bu ayaqlarnıñ tışta qalmauı öçen kiräk ide. Yuqsa, miçneñ qapqaçın yabıp bulmas ide."

Audio

Şuşı brigadadan isän qalğannar Nurenberg protsesı vaqıtında natsi citäkçeläre , şul sand lager komandirı Rudolf Hessqa qarşı tanıqlıq ittelär. Hess ülem cazasına xökem itelep lagerda asıp üterelde.

Färit İdelle, Praga.
XS
SM
MD
LG