Bu atnadağı iñ zur sotsial' xikmätneñ şähär transportında yörgän öçen tüläwgä bäyle buluı tabiği. Çönki ğinwar ayında böten Räsäyne ayaqqa bastırğan, prezident Putinnıñ abruyına cil-yañğır tidergän, däräcäsen töşergän häm töbäklärdäge xakimiätne utlı tabağa bastırğan närsä transportta buşlay yörü xoquqın yuğaltuçılar kütäreleşe buldı. Şulay itep, kommunizm, sotsializm qazanışlarınıñ iñ şäbe pensionerlarnıñ häm ayırım hönär wäkilläreneñ avtobus, tramvayda, trolleybusta buşlay yörü buldı bit.
İnde xäzer böten keşe dä bilet alaçaq. Çönki transport şirkätläre färeştä tügel. Alarğa da aşarğa, eçärgä, maşinalarına benzin salırğa kiräk. İnde bu eş caylandı, pensionerlarğa häm taşlamalarğa layıqlılarğa 200 täñkälek proezdnoy satıla. Ul proezdnoynı satıp alırğa digän 200 täñkä däwlättän birelä. Telämiseñ ikän, proezdnoy alma, aqçañnı ğına tüläp yör. Barı tik uramğa çığarıp, yullar buıp, yaña revolütsiä oyıştırıp yörmä. Biletlar satuğa çıqtı. Ämma alarnı aluçılar bik siräk.
İnde küpme könnär buyı uramnar buıp, mitinglar ütkärep, transportta buşlay yäki taşlamalı yörü xaqın yawlap aldılar veterannar. Ämma ni xikmät, tağın ber problema. Maxsus aqça da birelgän, tipografiädä matur-matur buyawlarnı cällämiçä proezdnoylar basılğan. Bar da ala häm räxätlänep yöre. Bu sovet keşesen añlamassıñ. Proezdnoy alu miña faydalı tügel, siräk-miräk çıqqanda bilet qına alam da, aqçasın itkä-sötkä totarmın diüçelär bik küp bulıp çıqtı. Ä transport xucaları şuşı proezdnoylarğa bäräbär dotatsiä kötep utıralar. Xäzergä alarğa da küp tammıy.
Menä bit. Uylap qarağanda baş sındırırlıq äkämätlär kilep çıqtı. Här keşe Qazan finans-iqdisad institutın, hiçyuğı 3 aylıq buxgalterlar kursın tämamlarğa tieş. Ä uramğa çıqsañ, xosusıy maşinalar timer taşqın bulıp ağıla. Bu maşinalarda baruçılar arasında taşlamadan qullanuçılar barmı ikän? Alar tramvayğa utıramı ikän? Utırmasalar, alarnıñ oçsız proezdnoy yäki biletsız yörüçe yaqınnarı barmı? Cayı çıqqanda alar ätilären, änilären, balaların, salım inspektorların, militsionerlarnı yäki taşlamağa layıq bulmağan ğadi pensionerlarnı utırtıp yörime ikän? Ä nigä utırtmasqa? 200 tä-käläre yanğa qalır ide, proezdnoy da kiräkmi.
Buşlay yörü, taşlamalar pensionerlarğa ğına tügel, qayber hönär iälärenä kiräk häm elek birelgän ide. Tatarstanda 30-40 meñläp xoquq saqlaw orğannarı xezmätkärläre, 8 meñ ğädättän tış xällärdä qotqaruçılar, 2-3 meñ sotsial' yaqlaw xezmätkärläre häm başqalar oçsızlı proezdnoy alırğa tieş. Şunıñ östäwenä, bernindi taşlamağa layıq bulmağan 260 meñ pensioner bar. Alar da 200 sumlıq proezdnoy ala, ämma üz kesälärennän. Menä inde alar yullarnı buıp miting ütkärsälär dä, ütkärmäsälär dä bilet alırğa tieş.
Tatarstan menä şuşı butalçıq eşlärne caylawda ürnäk bulıp çıqtı bit. Uzğan şimbädä Qazanda Aleksey Kudrin, 3 federal' ministr, 6 gubernator qatnaşlığında ütkän kiñäşmädän soñ Tatarstanğa kürşe ölkädän delegatsiälär ağıla başladı. Uzğan sişämbe könne selektor kiñäşmäsendä xökümät citäkçese Röstäm Miñnexanov böten Rusiä çinovnikları qarşında çığış yasağaç, çit töbäklärdän ğibrät alırğa kilüçelär tağı da kübäyde. Bu comğada Tatarstanğa beryulı ike gubernator kilgän. Bez üzebezneñ türälärne sügäbez, peşeräbez häm döres eşlibez. Ä tegelär bez quşqannı ütärgä tırışıp, can-färmanğa eşlilär. Bezgä dä yararğa kiräk, Mäskäwgä dä yarıysı bar. İkesen dä beryulı buldıru üze ber xikmätter inde.
Yaxşı süz – can azığı dilär. Ä tupas süz, naxaq sügü, bitärläw – käyefne genä qorıp qalmıy, cannı, tänne ağulap quya. Rusiäneñ ber töbägendä şundıy xikmätle eksperiment ütkärgännär. Boday orlığı östendä härwaqıt magnitofon tasmasınnan sügenä süzläre yañğıratıp torğannar. İkençe öyemgä matur köylär uynatılğan. Televizordan qarıybız. Berençe orlıq salınğan basuda ülännär zäğıyf' – busı inde sügelgän boday. Şundıy fiker kilde äle. Bik küp ölkälärdä aşlıq uñmıy, alabuta, bilçän ürçep kitä. Ällä säbäbe şul naxaq ğäyepläp, kileşmägän süz belän üsemleklärneñ ğäyräten çigergängäme ikän?
Älbättä, härkem üze ni teli, şunı söyli inde. Küptän tügel, Tatarstan-Yaña ğasır televidenieseneñ Mädäniät dönyası programmasında Tuqay muzee direktorı, şağir Rämis Äymät Tatar cırı festivale oyıştıruçıların üzen gala-kotsertqa çaqırmağan öçen sügep kenä qalmadı. Barmı anıñ üz fikeren äytergä xaqı? Bar, häm ul äytä. Tieşle keşelär tıñlıy. Bälki närsäneder tözäterlär dä. Ämma şul uq Rämis Äymät Başqortstannan kilgän cırçılar bäygedä gel alğa çığa, üzebezneñ tatarstanlılar talantların kürsätä almıy, dip zarlandı. İnde moña nindi çara kürergä. Başta quqmaralılarnı, annarı çüprälelärne, bualarnı, bawlılarnı dip, annan soñ, cayı çıqsa, Irımbur, Ufa, Samar yaqların Altın barsqa layıq itärbez, dip utırsınnarmı ikän?
Elek alay tügel ide bit ul. Änä, märxüm Ğäli İlyasov Ästerxannan kilgän, Naciä Terkulova da Ästerxan, Mordoviä, Penza yaqlarınnan, Räşit Wahapov Nijgardan, Näcip Cihanov Irımburdan, Musa Cälil dä şul yaqtan. Şärif Qamal, Ğabdraxman Äbsälämovlar, Ğalimcan İbrahimovlar häm başqa bik küplär çittän kilgän. Tatar xalqınıñ, mädäniäteneñ däräcäsen kütärgännär. Bernindi tuğan-tumaça, sabaqtaşlar, yaqtaşlar yärdäme dä bulmağan kileş, ayaqqa basqannar. İñ möhime, Tatarstanğa xezmät itkännär. Ätnä, Arça yağı malayı Ğabdulla Tuqay üze dä şağir bulıp ölgerep, Uralskidan qazanğa qaytqan. Häm şunda 4-5 yıl fatirsız yäşäp, wafat bulğan.
Zur tatarlar bit çit cirlärdä tuıp, Qazannıñ tatar ziratında kümelgän. Zur tatarlar küpme bulğan? Qayber taşlardağı isemnärneñ geografiäse bar. Bu geografiä tar tügel. Ällä tarayır mikän? Ğömerläre qayda ütär tatarlarnıñ, millät öçen can atarlarınıñ?
Xäyer, Qazan yaqtılıq çığanağı buldı. Härwaqıt törle qäwemnärne üzenä cıydı. Uzğan yäkşämbedä Qazandağı Tuqay muzeyenda Tatarstan xökümätenä räsmi oppozitsiä cıyılışı ütkärgännär. Xakimiätkä qarşı säyäsätçelär bula ul. Bulırğa da tieş. Ämma, priçem monda Ğabdulla Tuqay? Häm däwlät muzeyen citäklägän şağir yegetneñ säyäsi qaraşı belän tatar milli mänfäğäte berär cirdä kiseşäme ikän? Şundıy säyer uylar kilä başqa. Şundıy xikmätle zaman, Bik qarşılıqlı. Ämma bäxetlelär bardır. Bernärsä turında da uylamağan keşelär. Läkin tatarda uylamawçılar az, bik az. Tın ğına tıñlap torıp, üzençä uylap, fiker yörtep yörüçelär küp. Sezdä şular arasında.
Rimzil Wäli
