Başta uzğan qarşılıq ayına ber-ike süz belän näticä yasıyq. Uram cıyınnarı basımı astında 122nçe qanun Rusiäneñ qayber töbäklärendä tulısınça diärlek ğamäldän çığarıldı, cirle xakimiätlär pensionerlarnı elekkeçä buşlay yörter öçen üz büdjetlarında aqça taptı. Başqa töbäklärdä wazğiät äle bik añlaşılıp betmi. Mäskäw sosiologı, "Ekspertiza" waqıfı räise Mark Urnov, qanunnıñ ğamälgä aşıru yulları aldan uylanılmağanğa şundıy problemalar tudı, dip sanıy. Qanun äzerlängändä töbäklär belän ber nindi kiñäşläşü bulmağan. Kiçä qanun yuq ide – bügen bar. Älbättä – moña qarşı reaksiä tuuı – ğadäti äyber, dip söyläp birde radiobıznıñ rus redaksiäsenä, Urnov äfände. Ämma sosiologiä belgeçe fikerençä, monıñ tağın ber säbäbe bar, ul da bulsa – xakimiätneñ näticäle eşli almawı, sälämät oppozisiäneñ bulmawı.
Urnov: (rusça) Xakimiätne waqıtında qulınnan totıp tuqtatırlıq oppozisiä bulmağanğa, räsmilär xalıqnı ber işetsä – ikençe tapqır işetmi qala. Kemder aşığıp qarar qabul itä, anı ğamälgä kertüne tizlätergä tırışa. Näticädä böten keşe aşığa – häm..... sataşu kilep çığa.
Elek transportta buşlay yörgän pensionerlar, älege taşlamadan qolaq qaqqaç yäşägän töbägenä qarap küpmeder östämä aqça aldı. Dönyanıñ iñ qimmätle şähärlärennän uzğan yıl New Yorknı da uzıp berençe unlıqqa kergän Peterburda olı yäştäge millättäşlärebez 100 sumğa närsä ala ala?
(fiker beleşü-audio)
Yäşäw däräcäse isemlegendä Ufa, Qazan, Tömännärne qaldırıp – Sembergä töşik. Anda xalıq östämä 100 sumğa närsä alırğa xiyallana?
(fiker beleşü-audio)
Mordovidädä olı yäştäge tatar abıye – tatar apasına qarağanda küpkä pissimistik fiker belderä.
(fiker beleşü-audio)
Rusiäneñ törle töbäklärendä xalıqnıñ yäşäw däräcäse turında mondıy yazmalarnı bez kiläse şimbä könne tağın birerbez, xörmätle tıñlawçılar. Älegä taşlamalar häm aqçalata kompensasiä turında söyläwne Germaniä häm Fransiä misalında däwam itäsem kilä. Germaniädä taşlamalardan bigräk – sosial kompensasiä kebek äyberlär kübräk qullanıla. Älege sistemağa inde uzğan ğasırnıñ 50-60nçı yıllarınnan birle nigez salınıp kilgän. Sosial yardäm küp balalı ğailälärgä, invalidlarğa, awıru olı keşelärgä, qaraw kiräk bulğan awıru balalarğa birelä. 5-6 distä yıl elek tözelgän älege sistemanıñ nigeze soñğı yıllarda cimerelä başladı, çönki sosial yardämgä moxtaclarnıñ sanı arta. Xäzerdän ük Germaniädä eşlägän här keşe ike pensionernı aşata.
Tabiği ürçü kimegängä bu san tağın da artır dip farazlarğa bula. Alay da Germaniädä zur xäyerçelek yuq, döresräge baylar belän yarlılar arasında upqın alay uq küzgä taşlanmıy. Xakimiätlär Germaniäne – sosial däwlät bularaq saqlap qalırğa teli, ämma bu bik awır bara. Soñğı waqıtlardağı üzgäreşlär biredä dä xalıqta rizasızlıq tudırdı. Azatlıq radiosınıñ Germaniädäge xäbärçese Yevgeni Bovkun''nan tulıraq mäğlümat tıñlıyq:
Bovkun: Xakimiätlär taşlamalarnı beterüne maqsat itep quymıy, alar däwlät çığımnarın qısqartırğa teli. Sosial yaqlaw sisteması küp sanlı dotasiälärne täşkil itä – balalarğa birelgän aqçalar, pensionerlar öçen yulda yörü öçen kompensasiä häm başqalar. Ämma älege sistema däwlätkä qıybatqa töşä başladı. İldä üseş – tabıştan kimeräk. Xäzerge waqıtta törle xäyriä çaraları, sosial yardäm kürsätü bik küp. Xakimiättäge säyäsi partiälär bolarnıñ barısın da qısqartunı yaqlıy.
Sosiolog Mark Urnov, yul taşlamaların aqçağa almaştıru – kiräkle çara, dip sanıy. Bügenge köndä Rusiädä här keşeneñ diärlek tege yäki bu taşlamağa iä bulırğa xoquqı bar.
Urnov: Büdjetta taşlamarğa digän küpmeder aqça bar ikän – nigä anı pensionerlarğa häm moxtaclarğa bülep birmäskä? Qullansınnar. Döres bit? Läkin korrupsiä yañadan üsäçäk. Xäterlisezme elek darularnı küpme urlıylar ide? Moña qarşı niçek köräşergä?
Qarşılıqlar häm uram cıyınnarın Fransiädä bik yaratalar. Ministr Martin Obri kertkän 35 säğatlek eş atnasın ozaytu mäs''äläse uzğan atnada parlamentta qaraldı. Obri qanunına üzgäreşlär kerteläçägen işetkän xalıq şunda uq uramnarğa çıqtı. Parlament eş säğaten ozaytunı xupladı, dimäk xalıq şul uq aqçağa kübräk eşlärgä tieş bulaçaq. 20 ğasırda Fransiädä hänär berlekläre oyıştırğan uram cıyınnarı timer yul, metro, elektr tä''minatı, poçta xezmäte häm hawa yulları şirkätlärendä eşlägännärgä – xezmät xaqların arttırırğa yardäm itte.
Böten bu ölkälär eşlären tuqtatqan xäldä – başqalar totıq itep alına. Yul xäräkäte tuqtıy, xatlar yörmi başlıy. Xakimiätlär – ildä tärtip buldıru öçen taläplärne öleşçä bulsa da ütärgä mäcbür. Ämma Fransiä turında söylägändä – şunı istä totırğa kiräk. Xosusi Fransiä belän däwlät Fransiäse ayırıla. Xosusi ölkädä eşläwçelär eş taşlasa – alar barı tik üzlärenä häm üz ğailälärenä ziyan kiterä. Däwlät ölkäsendä eşläwçelär – üzlärenä däwlät tarafınnan birelgän taşlamalarnı saqlap qalır öçen eşlären taşlarğa äzer.
Rusiägä häm bezneñ bügenge söyläşüneñ başına kire qaytıyq, xörmätle tıñlawçılar. Yulda buşlay yörgän pensionerlardan bu mömkinlek alındı, anıñ urınına 100-200 sum aqça birelde. Rusiädä pensionerlarğa saylaw mömkinlege birü ixtimalı bar ideme? Rusiä räsmiläre uramnan kilgän basımğa şaqtıy tiz arada bireşep, aqçanı äz genä arttırdı, qayber töbäklär üz pensionerlarına östämä aqçalar bülep birde. Rusiä mäğlümat çaraları monı xakimiätlärneñ xalıq fikerenä sizger buluı, demokratiä belän añlattı. Sosiolog Mark Urnov: Matur süzlär älbättä, ämma bezdä aldan kisätü sistemaları yuq. İrekle matbuğat yuq, opposiziä yuq. Biznes irekle mäğlümat çaralarına aqça birüdän qurqa, oppozisiä üz qazanında qaynıy. Xäzer ni öçen artqa kiteş kürenä? Cawabı bik ğadi – xäzer xakimiättä – çinovniklar. Alar cämäğätçelektän yıraq. Xalıq qarşılıq belderä başlasa – xakimiät qurquğa sabışa. Rusiäneñ yuğarı dairälärendä – "äflisün inqilabı" kilüe turında imeş-mimeşlär yöri. "äflisün inqilabı" närsä soñ ul dip sorıy başlasañ – alarnıñ berse dä añlata almıy. Xakimiät, üzeneñ köçe beter dä – saylawlarda tawışlarnı ğadel sanıy başlarğa kiräk bulır dip qurqa. Bigräk tä xalıqnıñ konservativ qatlamı sanalğan pensionerlar – uramğa çıqsa, ul ğına da tügel, sosial taläplär belän bergä säyäsi taläplär quya başlasa.....
Azatlıq dulqınnarında 100 sum dip isemlängän tapşırular şälkemeneñ berençese buldı bu. Kiläse atnanıñ şimbäsendä bez temanı däwam itärbez. Anda da sezne törle töbäklärdä yäşäwçe millättäşlärebez , belgeçlär fikerläre kötä. Şulay uq qayber başqa illärdäge uram cıyınnarı täcribäläre belän tanıştırırbız.
Gölzada Kamalova, Peterbur İrek Bikkinin, Mordoviä Ayrat İbrahim, Sember Alsu Qormaş
Urnov: (rusça) Xakimiätne waqıtında qulınnan totıp tuqtatırlıq oppozisiä bulmağanğa, räsmilär xalıqnı ber işetsä – ikençe tapqır işetmi qala. Kemder aşığıp qarar qabul itä, anı ğamälgä kertüne tizlätergä tırışa. Näticädä böten keşe aşığa – häm..... sataşu kilep çığa.
Elek transportta buşlay yörgän pensionerlar, älege taşlamadan qolaq qaqqaç yäşägän töbägenä qarap küpmeder östämä aqça aldı. Dönyanıñ iñ qimmätle şähärlärennän uzğan yıl New Yorknı da uzıp berençe unlıqqa kergän Peterburda olı yäştäge millättäşlärebez 100 sumğa närsä ala ala?
(fiker beleşü-audio)
Yäşäw däräcäse isemlegendä Ufa, Qazan, Tömännärne qaldırıp – Sembergä töşik. Anda xalıq östämä 100 sumğa närsä alırğa xiyallana?
(fiker beleşü-audio)
Mordovidädä olı yäştäge tatar abıye – tatar apasına qarağanda küpkä pissimistik fiker belderä.
(fiker beleşü-audio)
Rusiäneñ törle töbäklärendä xalıqnıñ yäşäw däräcäse turında mondıy yazmalarnı bez kiläse şimbä könne tağın birerbez, xörmätle tıñlawçılar. Älegä taşlamalar häm aqçalata kompensasiä turında söyläwne Germaniä häm Fransiä misalında däwam itäsem kilä. Germaniädä taşlamalardan bigräk – sosial kompensasiä kebek äyberlär kübräk qullanıla. Älege sistemağa inde uzğan ğasırnıñ 50-60nçı yıllarınnan birle nigez salınıp kilgän. Sosial yardäm küp balalı ğailälärgä, invalidlarğa, awıru olı keşelärgä, qaraw kiräk bulğan awıru balalarğa birelä. 5-6 distä yıl elek tözelgän älege sistemanıñ nigeze soñğı yıllarda cimerelä başladı, çönki sosial yardämgä moxtaclarnıñ sanı arta. Xäzerdän ük Germaniädä eşlägän här keşe ike pensionernı aşata.
Tabiği ürçü kimegängä bu san tağın da artır dip farazlarğa bula. Alay da Germaniädä zur xäyerçelek yuq, döresräge baylar belän yarlılar arasında upqın alay uq küzgä taşlanmıy. Xakimiätlär Germaniäne – sosial däwlät bularaq saqlap qalırğa teli, ämma bu bik awır bara. Soñğı waqıtlardağı üzgäreşlär biredä dä xalıqta rizasızlıq tudırdı. Azatlıq radiosınıñ Germaniädäge xäbärçese Yevgeni Bovkun''nan tulıraq mäğlümat tıñlıyq:
Bovkun: Xakimiätlär taşlamalarnı beterüne maqsat itep quymıy, alar däwlät çığımnarın qısqartırğa teli. Sosial yaqlaw sisteması küp sanlı dotasiälärne täşkil itä – balalarğa birelgän aqçalar, pensionerlar öçen yulda yörü öçen kompensasiä häm başqalar. Ämma älege sistema däwlätkä qıybatqa töşä başladı. İldä üseş – tabıştan kimeräk. Xäzerge waqıtta törle xäyriä çaraları, sosial yardäm kürsätü bik küp. Xakimiättäge säyäsi partiälär bolarnıñ barısın da qısqartunı yaqlıy.
Sosiolog Mark Urnov, yul taşlamaların aqçağa almaştıru – kiräkle çara, dip sanıy. Bügenge köndä Rusiädä här keşeneñ diärlek tege yäki bu taşlamağa iä bulırğa xoquqı bar.
Urnov: Büdjetta taşlamarğa digän küpmeder aqça bar ikän – nigä anı pensionerlarğa häm moxtaclarğa bülep birmäskä? Qullansınnar. Döres bit? Läkin korrupsiä yañadan üsäçäk. Xäterlisezme elek darularnı küpme urlıylar ide? Moña qarşı niçek köräşergä?
Qarşılıqlar häm uram cıyınnarın Fransiädä bik yaratalar. Ministr Martin Obri kertkän 35 säğatlek eş atnasın ozaytu mäs''äläse uzğan atnada parlamentta qaraldı. Obri qanunına üzgäreşlär kerteläçägen işetkän xalıq şunda uq uramnarğa çıqtı. Parlament eş säğaten ozaytunı xupladı, dimäk xalıq şul uq aqçağa kübräk eşlärgä tieş bulaçaq. 20 ğasırda Fransiädä hänär berlekläre oyıştırğan uram cıyınnarı timer yul, metro, elektr tä''minatı, poçta xezmäte häm hawa yulları şirkätlärendä eşlägännärgä – xezmät xaqların arttırırğa yardäm itte.
Böten bu ölkälär eşlären tuqtatqan xäldä – başqalar totıq itep alına. Yul xäräkäte tuqtıy, xatlar yörmi başlıy. Xakimiätlär – ildä tärtip buldıru öçen taläplärne öleşçä bulsa da ütärgä mäcbür. Ämma Fransiä turında söylägändä – şunı istä totırğa kiräk. Xosusi Fransiä belän däwlät Fransiäse ayırıla. Xosusi ölkädä eşläwçelär eş taşlasa – alar barı tik üzlärenä häm üz ğailälärenä ziyan kiterä. Däwlät ölkäsendä eşläwçelär – üzlärenä däwlät tarafınnan birelgän taşlamalarnı saqlap qalır öçen eşlären taşlarğa äzer.
Rusiägä häm bezneñ bügenge söyläşüneñ başına kire qaytıyq, xörmätle tıñlawçılar. Yulda buşlay yörgän pensionerlardan bu mömkinlek alındı, anıñ urınına 100-200 sum aqça birelde. Rusiädä pensionerlarğa saylaw mömkinlege birü ixtimalı bar ideme? Rusiä räsmiläre uramnan kilgän basımğa şaqtıy tiz arada bireşep, aqçanı äz genä arttırdı, qayber töbäklär üz pensionerlarına östämä aqçalar bülep birde. Rusiä mäğlümat çaraları monı xakimiätlärneñ xalıq fikerenä sizger buluı, demokratiä belän añlattı. Sosiolog Mark Urnov: Matur süzlär älbättä, ämma bezdä aldan kisätü sistemaları yuq. İrekle matbuğat yuq, opposiziä yuq. Biznes irekle mäğlümat çaralarına aqça birüdän qurqa, oppozisiä üz qazanında qaynıy. Xäzer ni öçen artqa kiteş kürenä? Cawabı bik ğadi – xäzer xakimiättä – çinovniklar. Alar cämäğätçelektän yıraq. Xalıq qarşılıq belderä başlasa – xakimiät qurquğa sabışa. Rusiäneñ yuğarı dairälärendä – "äflisün inqilabı" kilüe turında imeş-mimeşlär yöri. "äflisün inqilabı" närsä soñ ul dip sorıy başlasañ – alarnıñ berse dä añlata almıy. Xakimiät, üzeneñ köçe beter dä – saylawlarda tawışlarnı ğadel sanıy başlarğa kiräk bulır dip qurqa. Bigräk tä xalıqnıñ konservativ qatlamı sanalğan pensionerlar – uramğa çıqsa, ul ğına da tügel, sosial taläplär belän bergä säyäsi taläplär quya başlasa.....
Azatlıq dulqınnarında 100 sum dip isemlängän tapşırular şälkemeneñ berençese buldı bu. Kiläse atnanıñ şimbäsendä bez temanı däwam itärbez. Anda da sezne törle töbäklärdä yäşäwçe millättäşlärebez , belgeçlär fikerläre kötä. Şulay uq qayber başqa illärdäge uram cıyınnarı täcribäläre belän tanıştırırbız.
Gölzada Kamalova, Peterbur İrek Bikkinin, Mordoviä Ayrat İbrahim, Sember Alsu Qormaş