Ana tele köne: Räsmi dokumentlardan ana telenä qağılışlı özeklär

Tigezlek häm üzbilgelänü äsasları nigezendä, xalıqlar arasındağı dustanä mönäsäbätlärne üsterü,

İqtisadi, sotsial'', mädäni häm humanitar yünäleştäge problemalarnı xäl itüdä xalıqara xezmättäşlekne oyıştıru...

11-bab, 73-matdä. Xalıqları älegä tulı üzidarägä ölgäşmägän cirlär belän idärä itüne üz östenä alğan BMO äğzaları – monda yäşäwçe xalıqlarnıñ mänfäğätlären qänäğätländerüne izge burıç dip sanıylar häm monıñ öçen:

a) şul xalıqlarnıñ mädäniätenä qarata tieşle ixtiram belän, alarnıñ iqtisadi, sotsial'', mäğärif ölkäsendäge alğarışın tä''min itälär,

b) bu xalıqlarnıñ säyäsi omtılışların isäpkä alıp, üzidaräne üsterü çaraların kürälär.

BMOnıñ General'' Assambleyase 1948-yılnıñ 10-dekaberendä qabul itkän Keşe xoquqlarınıñ ğomum Deklaratsiäsennän.

26-matdä, 2. Mäğärif şäxesneñ tulı üseşenä häm keşe xoquqlarına ixtiramnı üsterü yünäleşendä bulırğa tieş. Mäğärif barlıq xalıqlar, rasalar, dini törkemnär arasında üzara ixtiram, tüzemlelek häm duslıqnı nığıtuğa yärdäm itärgä tieş.

Yevropa İminlek häm xezmättäşlek şurasınıñ Yaña Yevropa öçen Parij xartiäsennän (Noyäber, 1990-yıl)

Bez raslıybız: milli azçılıqlarnıñ etnik, mädäni, dini häm tel üzençälekläre yaqlanaçaq, häm milli azçılıqlar wäkilläre bu üzençäleklärne bernindi qomaçawsız, qanun aldında tulı tigezlek şartlarında – irekle räweştä qullanırğa, saqlarğa häm üsterergä xoquqlı.

Räsäy Federatsiäseneñ Töp qanunı – Konstitutsiäneñ preambulası “Bez, Räsäy Federatsiäseneñ küpmillätle xalqı, ğomumtanılğan äsaslar häm xalıqlarnıñ üzbilgelänü xoquqınnan çığıp”, dip başlana.

26-matdä, 2. Härkem ana telen qullanırğa, aralaşu, tärbiä, belem birü häm icat eşendä ana telen irekle saylawğa xoquqlı.

68-matdä, 3. Räsäy Federatsiäse üzeneñ barlıq xalıqlarına ana telen saqlawğa, öyränügä häm anıñ üseşenä tieşle şartlar tudırunı garantiäli.

RF neñ Mäğärif turındağı Qanunınnan.

6-matdä. ... Rf grajdannarı töp ğomum belemne ana telendä alırğa xoquqlı, şulay uq mäğärif sisteması mömkinlekläre qısalarında belem alu telen saylawğa xoquqlı.

Milli-mädäni moxtariät turındağı federal'' qanunnıñ 10-matdäse Mäğärif turındağı qanunnıñ şul uq 6-matdäsen qabatlıy. Dimäk, milli teldä belem alunı mäğärif türäläre käyefe qaramağına tapşıra.

11-matdä Avtonomiälärgä menä nindi xoquqlar birä:

- üz xisaplarına ana telendä uqıtuçı däwläti bulmağan (ictimaği) mäğärif uçrejdenieläre buldırırğa,

- däwläti mäğärif uçrejdenielärendä ana telendä belem birüçe ayırım sıynıflar yäki uqu törkemnäre açunı sorap cirle citäkçelekkä möräcäğät itärgä,

- rus telendä belem birüçe häm anda uq ana telen, milli tarixnı häm mädäniätne öyrätüçe däwläti mäktäplär buldırunı sorap möräcäğät itärgä.

Şul uq Qanunnıñ 3-matdäsennän:

Ägär dä Rusiä Federatsiäseneñ Xalıqara kileşü buyınça şuşı Federal'' qanunnan ayırmalı başqa qağidälär qaralğan bulsa, ul waqıtta xalıqara kileşü qağidälär qullanıla.

Bu qanunnar belän tanışu, qızğanıç ki, bixisap aptıraşlı sorawlar da tudıra. İkesen genä äytep ütik.

Bu qanunnarnı qabul itüçelär BMO ustavı yäki Parij xartiäse belän nişläp tanışıp çıqmağannar ikän?

Mäğärif turındağı qanunnı tözüçelär häm qabul itüçelärne 6-matdägä “v ramkax vozmojnostey, predostavlennıyx organami obrazovaniya” dip östäp, Konstitutsiä häm Tellär urındağı qanunnar birgän xoquqnı tartıp alğannarı öçen niçek itep cawapqa tartırğa?

Xäyer, Räsäy qanunnarı, Xalıqara äsaslarğa häm ber-bersenä qarşı kilsälär dä, matur yañğırıylar. Häm alarnıñ çın-çınlap ütälä torğan ğadäte bulsa, Räsäy üze dä mondıy xälgä töşmägän bulır ide. Läkin Räsäydä Ğalicanäp Zakonğa mönäsäbätne xalıq aqılı da kürsätä: “Zakon - çto dışlo, kudı povernul - tudı i vışlo”.

Optimizatsiä digän yaña afät tä tärtäneñ yänä qayadır sulğa borılğanın kürsätäder. Bu da şul uq şälkemnän.

Ayrat İbrahim, Sember