Çit illärdä bulırğa turı kilgändä, Tatarstannan, Qazannan bez dip söylägänegez bardır. Yuq ul Qazaqstanda tügel, Tatarstan häm Törkmänistan ikese ike närsä, dip añlatırğa da turı kilgänder. Soñğı yıllarda Rusiä matbuğatında Qazannıñ 1000 yıllığı bäyräme, Qazan İzge ana İkonası, UNESCO mirası, Sabantuy häm başqa şundıy isemnär yışraq atala başladı. Ara tirä çit il gäzit-jurnallarında da, Qazan Kremle, başqalanıñ yubiley bäyräme, latin imlasın küçärgä telägän ämma küçä almağan tatarlar turında mäqälälär kürengäli. Moña qädär Tatarstannı dönyağa tanıtu eşe ni däräcä barğan, kürelgän çaralar näticäle bulğanmı, 2005 yıl cäye kürsäter. Könnär cılıtqaç, Kreml’ne, Märcäni, Qol Şärif mäçetlären, İzge Bolğar, Bilär şähärçege kürergä, dip küpme turist kiler ikän? Alarnı çaqırıp, qunarğa urın birep, şähär kürsätep, milli aşlar belän sıylap, milli yadkär, büläklär satıp küpme Tatarstan şirkäte bayır ikän? Bu sorawğa äle cawap birü awır. Ä menä Tatarstanğa turistlar yärdämendä aqça eşlärgä teläweçlärneñ küplege xäzer uq kürenä. Turistik şirkätlär, qunaqxanälär, transport şirkätläre, kafe, restorannar qolaç cäyep qunaqlarnı qabul itärgä riza, ämma alar nigäder kilmi. Tatarstanda räsmi terkälep eşlägän 271 tur-şirkätneñ küpçelege, yal itärgä telägän keşelärne Misır, Törkiä, Tailand kebek çit illärgä cibärergä tırışa. Çönki ul totrıqlı räweştä häm zur tabış birä. Ä Tatarstanda yal itüçelärgä, 7 yäki 10 köndälek yullamanı Törkiägä barıp qaytu bäyäsenä alırğa turı kilä. Bu xäl inde soñğı 7-8 yıl üzgärmi. Turistlar öçen Rusiädä genä yal itü qıybatqa töşä, ä tur şirkätlär öçen - Tatarstanda qunaqlarnı yuğarı däräcädä qabul itü - bik mäşäqätle eş. Çınlap torıp isäplägändä, Tatarstanda turizmnıñ ber tarmağı üseş alğan. Kongress turizmi, yäğni cıyılışlar, qorıltaylar, bäyrämnär waqıtında qunaqlar da küp kilä, qunaqxanälär dä tulı bula, milli bizäklär töşkän istälekle büläklär dä yaxşı satıla. Ämma monda töp rol’ne däwlät, xökümät uynıy. Barısında da ul tüli. Cıyılışlar bulmağan waqıtta qunaqxanälär buş tora. Turistlarğa xezmät kürsätüçe oyışmalar eşsez utıra. Bügenge tapşıruda turizmnıñ başqa tarmaqlarınıñ ni däräcädä üseş alğanın da qararbız. Qazanğa üz aqçasına yullama alıp, cıyılışqa tügel, ä yal itärgä kilüçelär barmı? Turistlarnı cälep itü belän kem bulsa da şöğellänäme, säyäxätlär oyıştıruğa ixtiac barmı häm ul nindi qıyınlıqlar belän bäyle?
Bu xaqta, älege eş belän distä yıl şöğellänä torğan eşmäkär xanım, «Novinka-tur» digän turistik şirkät citäkçese Firdäüs Baxtimirova belän äñgämä qordıq.
«Elekke elemtälär saqlana äle, şuña keşelär bezne taba, kilä. Çittäge tatarlar da, başqa millät keşeläre dä. Qıtaydan, Almaniädän, Vengriädän küp qunaq qabul ittek. Qıyınlıqlar küp, yullar naçar, bädräflär yuq, avtobuslar citmi. Yullamanı, şuşı ekzotikä öçen, 100$ artırıp satırğa uylyım. Menä Qazannıñ 1000 yıllığına xökümät närsä äzerlider, bez belmibez. Bäyräm, 1-2 kön ğına barmasın ide.»
Bädräf bulmaw, bulsa da anda käğäz, sabın, sölge quyılmaw kebek qıyınlıqlar turında barlıq turistik şirkät citäkçeläre oyalıp yöri. Qomğan quyu, täharätlänü urınnarı yasaw turında süz dä barmıy. Yullarnıñ torışı, avtobuslarnıñ iskelege öçen dä qunaq qabul itüçelärgä gafu ütenergä turı kilä. Qıtay tatarları kilep, qazanda tatar aşları restoranın açarğa täqdim itep kitkännän soñ, cirle eşmäkärlär tatar ızbasına oşatıp milli restorannı eşlätep cibärde. Bu ölkädä wäzğiät üzgärä bara.
Tatarstanda, Qazanda kürsäterlek äyber yuq, digän fiker belän gidlar, şähär belän tanıştıruçılar kileşmi. Här tarixi bina, borınğılıqnı saqlağan här uram turında ozaqlap söylärgä bula, dilär alar. İslam dineneñ üseşen bäyle bulğan urınnarı häm Qazan mäçetlären kürsätergä, tatar säwdägärläreneñ elekke yortların qarap çığarğa täqdim itelä, muzeylarnıñ sanı bixisap, pravoslavlar öçen borınğı çirkäwlär häm Qazan İzge Ana ikonası tabılğan urın bar, ber ük waqıtta Lenin uqığan universitet häm sörgendä bulğan Kokuşkino awılı da qunaqlarnı çaqırıp tora. Tuqay-Qırlay awılında baru dä çittäge tatarlar öçen küñelle säyäxät bula ala. Bez äñgämä qorğan Firdäüs xanım, bolarnı, kürşe Rusiä ölkälärennän kilgän qunaqlarğa kürsätkän inde. Xäzer tur operatorlar çit il qunaqların dä şuşı yullardan yörtergä isäpli. Qunaqqa çaqıruçılar, Tatarstanğa xalıqara sammitlar, räsmi bäyräm itülär bilgelängän avgust ayında tügel, ä aña qädär, yäki sentäber, oktäber aylarında kileşergä kiñäş itä. Çönki bäyräm waqıtında şähärdä yörü bik awır bula, qunaqxanälär buş urın tabı qıyınlaşa häm bäyälär dä kütärelä. Xäzer Qazan yarım cimerek xäldä, iske yortlar watılğan, yañaları äle tözelmägän. Turistik şirkät citäkçeläre, ütkän ayda bulğan ber konferensiädä, başqala bäyrämgä qädär dä üzgärmäyäçäk, digän şik beldergän ide. Qazannıñ 1000 yıllığın bäyräm itügä äzerlek mä’sälälärne belän şöğellänüçe maxsus idärä xezmätkäre İvan Kadoçnikov bu mäs’älädä bolay dip belderde.« 2001 yıldan birle, Qazannıñ üzägen saqlaw, üsterü federal programması eşli. Anda 131obyektnı rätkä kiterü, anasın tözü qaralsa da, qızğanıçqa, aqça birelmäw säbäple, alarnıñ sanı qısqardı. İğtibar xäzer zur proyektlarğa ğına birelä. Ul metro, yılğa arqılı küper tözü, Kreml’ne tözekländerü, Universitetnı, Märdcäni mäçeten yañartu häm başqa binalarnı üz eçenä ala.»
İnde turistik şirkätlärgä qaytsaq, şunı küräbez. Şäxsi biznes bulğaç, qıyınlıqlarnı östenlekle yaqlarğa äyländerergä turı kilä. Zamança yäşäw şartları bulmağaç, turistlarğa çatırlarda, yäşel ülängä suzılıp yaqlarğa täqdim itelä. Urmannarda auçılıq belän şöğellänergä, küllärdä, yılğalarda köymä belän balıq totarğa täqdim itelä. Tatarstannıñ keçkenä genä tawlarına da ürmäläp menärgä, qar eregänçe, taw çañğısında şuarğa, urman küllärendä räxätlänep su qoyınırğa bula. Häm Qazannıñ ere ber şirkät citäkçese äytkänçä, ütkän cäydä anıñ oyışması tabiğät qoçağına yal itärgä telägän şaqtıy qunaqnı qabul itkän.
Bikä Timerova.
