Awıl keşeseneñ qarap torğanı da, tuydırğanı da - sıyır dilär. Seberdäge awıllarğa säfärgä barğanda 4-5 xätta distägä yaqın ere xäywan totqan ğäilälärne kürep xäyranğa qalasıñ. Ğädättä här awılda cir tırmaşıp eşläp yatqan 5-6 ğäilä bula. Alar belän oçraşqaç, nigä soñ başqalar şulay nıq tormıy? Säbäp närsädä? digän soraw tua.
Bügen süzebez Äxät Mirxaliev turında. Ul seber kiñleklärenä cäyelgän awıllarnıñ bersendä Kriwodanda yalğızı ğına yäşi. Äle yaña ğına Äxät abıynıñ 2 sıyırı, ber tanası bozawladı. Berençe bozaw awır tua şul. Tartıp çığarırğa ul kürşe-tirädän 4-5 ir atnı çaqırdı. Menä tizdän tağın ber tanası bozawlarğa tieş. Bolardan qala anıñ abzarında tağın närsälär tora soñ?
Ä.M: Annarı ike keçkenä tay belän biş baş at tora şunda. 7 baş sarıq. Alar tudırdılar inde ber 17 baş sarıq. İke ätäçem bar. 9 tawığım. Ber matur ğına etem bar, änkä mäçem bar tağın. -Sezneñ xucalıq xäyran ğına ğäilä zur monda. -Berüzem qarıym, berüzem peçän çabam, alıp qaytam. Keşelär belän eşläw qıyın. Eşlise kilmilär. Eçärgä genä bulsa yarıy, ä eçsä eşli almıylar. Alar belän nerva portit itkänçe, töyim dä tartıp alıp qaytıp quyam öyemä. “Sıyır başına cäy köne 45-50 setner peçän äzerlim”,- di Äxät Mirxaliev.
Seber sıyırları Tatarstan sıyırlarınnan küpkä ayırıla ikän şul. Alarnıñ töp rizığı peçän. Kombikorma digän azıq töşlärenä dä kermi. Xätsez küp mal-terlekne eçertergä dä kiräk bit äle. İke köngä ber tapqır at cigä ul. Çanağa 40 litrlı 10 flyağa quyıp ike tapqır su alıp qayta. Alyumin miçkälären şıltıratıp suğa kitkändä, awıl xalqı anıñ artınnan kem dip qarap qala soñ? Fermer dipme? Alpawıt dimpe?
Ä.M: İşetkänem yuq. Zavistları bik küp inde alarnıñ. Bötenese çınnan äytkändä, minnän bik qurqıp toralar. Monda awılğa kilgäç bik qatı bastırıp aldım da, xäzer äytä almıylar miña bernärsä dä. Äytä başlasa, min äytäm: “Tik yatma eşlä!”. -Närsägä kiräk ul miña,- dip äytälär. -Wät eşläsäñ, belerseñ närsägä kiräk ikänen annarı. Min sineñ kebek, “day rubl'', day xleb”, dip yörmim min. -Tärtipkä kiterep aldım dip äytäsez. Berär zıyan qılğan idelär mällä awılğa kilgäç? -Gorodqa kitsäm gel orlıylar ide. 5 raz grabit ittelär. Annarı öç kön rättän candırdılar peçänne. Mine telägännär ide qurqıtıp türemşçiklar basıp alırğa dip. Min anıñ bersen totıp yaxşı ğına birdem dä i sudqa birep, törmädä ülde. Şunnan soñ xäzer qurqa başladılar bik qatı. Menä ber öç yıl inde, Allağa şöker, tınıçlıq. 1
Äxät Mirxaliev 1962 nçe yılda xärbi xezmättän qaytqaç Omskiyğa kilep urnaşa. Şähär keşese bulıp kitä. Mäktäptä fizkultura uqıta. 92 nçe yılda awılğa qaytıp kitä. Ul şaw-şulı üzgäreş yılların, yarım şayarıp, revolütsiä waqıtı dip äytä. “Buran qupqanda et oyasına kerep qaça bit äle, min dä et şikelle awılıma qaçıp kittem”,- dip östäp quya. Allağa şöker itä. Tapqanına quana. Tormışınıñ yämen häm tämen dä tatıy belä. Ä.M: İrtük torğanda qoyaşqa qarap quyasıñ. Kierelep sälam biräseñ. Böten keşe dä birä almıy torğandır. Uqıtuçı bularaq bez bit tvorçeskiy keşelär. Peçän çapqan waqıtlarda bigräk matur waqıtları bula. Çabıp cibäräseñ ul qover kebek yata da, yatıp üzeñ kükkä qarap, ber 5 minut küzeñne yomıp alasıñ. Annan da räxäte yuq inde. Annan torıp eşliseñ tağın ber 5-6 säğät.
Awıl keşeseneñ eşen tawıq ta çüpläp beterä almıy dilär. Cäy köne sıyırları könenä 10-12 litr söt birgän waqıtta ul cıyuçılarğa 2 sum 50 tiennän söten tapşıra. Üzenä citärlek qaymağın, eremçegen yasıy. Qış başında malların suyğaç, itne şähärgä kiterep üze sata.
"Bu yulı 65 sumnan kitte. Awıl bäyäsennän 10 sumğa qıybatraq. Minem terleklär simez, şuña kürä şähär keşese aldan uq çiratqa yazılıp quya dip söyli”,- ul. Yazğı qoyaş qızdıra başlağaç, işek aldındağı qolğağa uze yasağan qazılıqların, yağni at kolbasasın çığarıp elep quya ul. Ber yasağanda 40-50 kilogram qazılıq yasıy.
Ä.M: Ä min bolay itteräm. Ezläp 4-5-6 yäşlek änkä at satıp alam. Qıymmäteräk itep, ite tämle bulsın öçen. Suyasıñ, eşkärtäseñ, mayın otdelno tozlıym. İten otdelno. Yaz köne beraz ğına qoptit itep alasıñ. Bozılmasın öçen. Bik tämle bula. -Dimäk üzegez qazılıq yasıysız inde ime? -Şulay dip äytergä bula. Nu min kolbasa dim. -Awıl malayları närsä dip äytä? -İ Äxät Xälimıç, beraz kisep bir äle. 100 gramm dilär. Sineñ kolbasañ bik tämle,- dip. -Min äytäm, cä qılındırmağız. Sez nawerno, mine kütäräsez, çto bı kolbasa birergä. Çınnan da sineñ qolbasañ tämle dip äytälär. Qazılıq xodowoy towar ikän. Xättä Qazanğa qadär tanış-beleşlärgä kitä. Traktorına yağulıqqa häm atlarına solığa alıştıra. Öç yıl yasadım, närsäseder kileşmäde, 4 nçe yılnı ğına bik tämle retsebın cayladım dip söyli ul. İpine qayan alasız soñ?- digän sorawğa bolay dip cawap birde.
Ä.M: Kibettän satıp almıym. Üzem peşeräm. Keşelär maqtıylar ul ipine dä. Döresme, yuqmı tağın. -Qamırın da üzegez äçetep quyıpmı? -Wot anı da öyränep aldım. 10 tapqır peşerep bulmağan ide, 11 nçe tapqır bulıp çıqtı. Şunnan kitte annarı. Söt belän, qaymaq belän aşap quysañ, ber yartı bulqa ipine, qazılığıñ da kiräkmi, iteñ dä kiräkmi. “Awıl xalqı yalqawlandı xäzer. Min qaytqan yıllarda kübese üze peşerä ide, xäzer bik az ğına öydän cäy könnärdä töten çığa”,- di Äxät Mirxaliev.
Anıñ yäşelçä baqçasında 10 baş umarta bar. Ber waqıttada bal kübräk bulsın dip şikär aşatmıy ul alarğa. Ber miçkä - 40 litrlap tuğan tumaçağa, dus-işkä küçtänäçkä kitä ikän. 3-4 miçkäne yılına qarap sata. Közdän ük şähär keşeläre çiratqa yazılıp quya. Citmi dä qala,- dip söyli.
Telägeñ bulsa, di Äxät Mirxaliev, awıl cirendä aqça eşläwneñ yulları bik küp. Yılğa ber tapqır 40-50 kubometr ağaç satıp alıp, anı kisep, utın itep yarıp sata da ikän. Här yıl sayın 80 sutıylap bäräñge üsterä. Teläge- yäşelçä baqçasında teplitsa yasap qış könnärendä dä qıyar, suğan, tomat üsterü. Äytkänemçä Äxät Mirxaliev awıl cirendä ber üze genä yäşi. Ä xatını Saniä xanım cayı çıqqanda 215 çaqrım yıraqlıqtağı Omskiy şähärennän yanına qaytıp-kitep yöri. Şulay berseneñ qalada, berseneñ awılda yäşäwlärenä 12 yıl bula inde.
Ä.M: Min uylıym xatın belän kön sayın yäşäsäñ, min qartayıp ülgän dä bulır idem inde. Nervniçät itep. Ä bolay üz-üzeñne qarıysıñ. Spokoyno, sügergä keşe yuq. -Xatın yal itergä qaytamı? Ällä äzeräk bulışadamı? -Yuq alay bulmas. Ul tırışa bulışam dip. Tabaq sawıtlar yua, kerlärne yuıp kitä. Annarı min anı maşinağa utırtıp alıp kitäm kül buylarına. Anda şaşlıqlar peşerep, cırlaşıp ta alabız duslar belän.
Çınnan da bu qädär xezmät söyüneñ häm awıl tormışnıñ böten tämen toyıp yäşi belüneñ sere närsädä soñ? Ex, bezneñ böten xalıq ta şundıy bulsa ide digän uy kilä başqa.
Ä.M: Qarap toram, qarap yörim, uylap yörim şulay. Kildem vıvodqa, çto genetiçeskiy. Minem äniem bik eşçän bulğan. Babam bik eşçän bulğan. Ul genetiçeskiy kilä. Min kürep toram anıñ babası da eşlämäde, atası da eşlämäde, i ul da eşlämi. Soñ inde utınnarı bulmağaç, awıl keşeseneñ urman eçendä yäşäp.
Äxät Mirxalievnıñ babaları 2005 nçe yılğı Stolıpıynnıñ agrar reformasınnan soñ xäzerge Tatarstannıñ Apas rayonı Kükküz awılınnan seber yaqlarına kilep urnaşıp Qazan isemle awıl qorğannar. Xäzer bu awıl betkän inde. Anda yäşäwçelär 3 çaqrım yıraqlıqtağı Kriwodan awılına küçep utırğan. May ayında Äxät Mirxalievqa 65 yäş tula.
Nail Alan. Tömän
Ä.M: Annarı ike keçkenä tay belän biş baş at tora şunda. 7 baş sarıq. Alar tudırdılar inde ber 17 baş sarıq. İke ätäçem bar. 9 tawığım. Ber matur ğına etem bar, änkä mäçem bar tağın. -Sezneñ xucalıq xäyran ğına ğäilä zur monda. -Berüzem qarıym, berüzem peçän çabam, alıp qaytam. Keşelär belän eşläw qıyın. Eşlise kilmilär. Eçärgä genä bulsa yarıy, ä eçsä eşli almıylar. Alar belän nerva portit itkänçe, töyim dä tartıp alıp qaytıp quyam öyemä. “Sıyır başına cäy köne 45-50 setner peçän äzerlim”,- di Äxät Mirxaliev.
Seber sıyırları Tatarstan sıyırlarınnan küpkä ayırıla ikän şul. Alarnıñ töp rizığı peçän. Kombikorma digän azıq töşlärenä dä kermi. Xätsez küp mal-terlekne eçertergä dä kiräk bit äle. İke köngä ber tapqır at cigä ul. Çanağa 40 litrlı 10 flyağa quyıp ike tapqır su alıp qayta. Alyumin miçkälären şıltıratıp suğa kitkändä, awıl xalqı anıñ artınnan kem dip qarap qala soñ? Fermer dipme? Alpawıt dimpe?
Ä.M: İşetkänem yuq. Zavistları bik küp inde alarnıñ. Bötenese çınnan äytkändä, minnän bik qurqıp toralar. Monda awılğa kilgäç bik qatı bastırıp aldım da, xäzer äytä almıylar miña bernärsä dä. Äytä başlasa, min äytäm: “Tik yatma eşlä!”. -Närsägä kiräk ul miña,- dip äytälär. -Wät eşläsäñ, belerseñ närsägä kiräk ikänen annarı. Min sineñ kebek, “day rubl'', day xleb”, dip yörmim min. -Tärtipkä kiterep aldım dip äytäsez. Berär zıyan qılğan idelär mällä awılğa kilgäç? -Gorodqa kitsäm gel orlıylar ide. 5 raz grabit ittelär. Annarı öç kön rättän candırdılar peçänne. Mine telägännär ide qurqıtıp türemşçiklar basıp alırğa dip. Min anıñ bersen totıp yaxşı ğına birdem dä i sudqa birep, törmädä ülde. Şunnan soñ xäzer qurqa başladılar bik qatı. Menä ber öç yıl inde, Allağa şöker, tınıçlıq. 1
Äxät Mirxaliev 1962 nçe yılda xärbi xezmättän qaytqaç Omskiyğa kilep urnaşa. Şähär keşese bulıp kitä. Mäktäptä fizkultura uqıta. 92 nçe yılda awılğa qaytıp kitä. Ul şaw-şulı üzgäreş yılların, yarım şayarıp, revolütsiä waqıtı dip äytä. “Buran qupqanda et oyasına kerep qaça bit äle, min dä et şikelle awılıma qaçıp kittem”,- dip östäp quya. Allağa şöker itä. Tapqanına quana. Tormışınıñ yämen häm tämen dä tatıy belä. Ä.M: İrtük torğanda qoyaşqa qarap quyasıñ. Kierelep sälam biräseñ. Böten keşe dä birä almıy torğandır. Uqıtuçı bularaq bez bit tvorçeskiy keşelär. Peçän çapqan waqıtlarda bigräk matur waqıtları bula. Çabıp cibäräseñ ul qover kebek yata da, yatıp üzeñ kükkä qarap, ber 5 minut küzeñne yomıp alasıñ. Annan da räxäte yuq inde. Annan torıp eşliseñ tağın ber 5-6 säğät.
Awıl keşeseneñ eşen tawıq ta çüpläp beterä almıy dilär. Cäy köne sıyırları könenä 10-12 litr söt birgän waqıtta ul cıyuçılarğa 2 sum 50 tiennän söten tapşıra. Üzenä citärlek qaymağın, eremçegen yasıy. Qış başında malların suyğaç, itne şähärgä kiterep üze sata.
"Bu yulı 65 sumnan kitte. Awıl bäyäsennän 10 sumğa qıybatraq. Minem terleklär simez, şuña kürä şähär keşese aldan uq çiratqa yazılıp quya dip söyli”,- ul. Yazğı qoyaş qızdıra başlağaç, işek aldındağı qolğağa uze yasağan qazılıqların, yağni at kolbasasın çığarıp elep quya ul. Ber yasağanda 40-50 kilogram qazılıq yasıy.
Ä.M: Ä min bolay itteräm. Ezläp 4-5-6 yäşlek änkä at satıp alam. Qıymmäteräk itep, ite tämle bulsın öçen. Suyasıñ, eşkärtäseñ, mayın otdelno tozlıym. İten otdelno. Yaz köne beraz ğına qoptit itep alasıñ. Bozılmasın öçen. Bik tämle bula. -Dimäk üzegez qazılıq yasıysız inde ime? -Şulay dip äytergä bula. Nu min kolbasa dim. -Awıl malayları närsä dip äytä? -İ Äxät Xälimıç, beraz kisep bir äle. 100 gramm dilär. Sineñ kolbasañ bik tämle,- dip. -Min äytäm, cä qılındırmağız. Sez nawerno, mine kütäräsez, çto bı kolbasa birergä. Çınnan da sineñ qolbasañ tämle dip äytälär. Qazılıq xodowoy towar ikän. Xättä Qazanğa qadär tanış-beleşlärgä kitä. Traktorına yağulıqqa häm atlarına solığa alıştıra. Öç yıl yasadım, närsäseder kileşmäde, 4 nçe yılnı ğına bik tämle retsebın cayladım dip söyli ul. İpine qayan alasız soñ?- digän sorawğa bolay dip cawap birde.
Ä.M: Kibettän satıp almıym. Üzem peşeräm. Keşelär maqtıylar ul ipine dä. Döresme, yuqmı tağın. -Qamırın da üzegez äçetep quyıpmı? -Wot anı da öyränep aldım. 10 tapqır peşerep bulmağan ide, 11 nçe tapqır bulıp çıqtı. Şunnan kitte annarı. Söt belän, qaymaq belän aşap quysañ, ber yartı bulqa ipine, qazılığıñ da kiräkmi, iteñ dä kiräkmi. “Awıl xalqı yalqawlandı xäzer. Min qaytqan yıllarda kübese üze peşerä ide, xäzer bik az ğına öydän cäy könnärdä töten çığa”,- di Äxät Mirxaliev.
Anıñ yäşelçä baqçasında 10 baş umarta bar. Ber waqıttada bal kübräk bulsın dip şikär aşatmıy ul alarğa. Ber miçkä - 40 litrlap tuğan tumaçağa, dus-işkä küçtänäçkä kitä ikän. 3-4 miçkäne yılına qarap sata. Közdän ük şähär keşeläre çiratqa yazılıp quya. Citmi dä qala,- dip söyli.
Telägeñ bulsa, di Äxät Mirxaliev, awıl cirendä aqça eşläwneñ yulları bik küp. Yılğa ber tapqır 40-50 kubometr ağaç satıp alıp, anı kisep, utın itep yarıp sata da ikän. Här yıl sayın 80 sutıylap bäräñge üsterä. Teläge- yäşelçä baqçasında teplitsa yasap qış könnärendä dä qıyar, suğan, tomat üsterü. Äytkänemçä Äxät Mirxaliev awıl cirendä ber üze genä yäşi. Ä xatını Saniä xanım cayı çıqqanda 215 çaqrım yıraqlıqtağı Omskiy şähärennän yanına qaytıp-kitep yöri. Şulay berseneñ qalada, berseneñ awılda yäşäwlärenä 12 yıl bula inde.
Ä.M: Min uylıym xatın belän kön sayın yäşäsäñ, min qartayıp ülgän dä bulır idem inde. Nervniçät itep. Ä bolay üz-üzeñne qarıysıñ. Spokoyno, sügergä keşe yuq. -Xatın yal itergä qaytamı? Ällä äzeräk bulışadamı? -Yuq alay bulmas. Ul tırışa bulışam dip. Tabaq sawıtlar yua, kerlärne yuıp kitä. Annarı min anı maşinağa utırtıp alıp kitäm kül buylarına. Anda şaşlıqlar peşerep, cırlaşıp ta alabız duslar belän.
Çınnan da bu qädär xezmät söyüneñ häm awıl tormışnıñ böten tämen toyıp yäşi belüneñ sere närsädä soñ? Ex, bezneñ böten xalıq ta şundıy bulsa ide digän uy kilä başqa.
Ä.M: Qarap toram, qarap yörim, uylap yörim şulay. Kildem vıvodqa, çto genetiçeskiy. Minem äniem bik eşçän bulğan. Babam bik eşçän bulğan. Ul genetiçeskiy kilä. Min kürep toram anıñ babası da eşlämäde, atası da eşlämäde, i ul da eşlämi. Soñ inde utınnarı bulmağaç, awıl keşeseneñ urman eçendä yäşäp.
Äxät Mirxalievnıñ babaları 2005 nçe yılğı Stolıpıynnıñ agrar reformasınnan soñ xäzerge Tatarstannıñ Apas rayonı Kükküz awılınnan seber yaqlarına kilep urnaşıp Qazan isemle awıl qorğannar. Xäzer bu awıl betkän inde. Anda yäşäwçelär 3 çaqrım yıraqlıqtağı Kriwodan awılına küçep utırğan. May ayında Äxät Mirxalievqa 65 yäş tula.
Nail Alan. Tömän
