Accessibility links

Кайнар хәбәр

Qırğızstandağı xakimiatneñ almaşınuına nilär säbäp buldı? Xäzer inde çiratta qaysı il tora?


Gruziä häm Ukrainadağı xalıq kütäreleşlärennän soñ Qırğızstan prezidentı Äskär Aqayev xakimiattän kitärgä mäcbür bulğan öçençe post-sovet citäkçese bulıp tora. Anıñ ildän şul qädär tiz qaçuı küplärdä, qırğız prezidentınıñ xakimiate närsägä genä nigezlängän ide soñ, nigä ul şulay tiz taralıp töşte digän sorawlar uyattı. Xäzer inde, Bäysez däwlätlär berdämlegendäge qaysı il çiratta tora digän qızıqsınu arta bara.

Gruziä, Ukraina, ä xäzer inde Qırğızstandağı xällärneñ BDB-dağı başqa illärgä cäyelüennän niçekter şürläw şul xätle köçle ki, ilennän qaçırğa mäcbür bulğan Aqayevtan xätta, bu ölkädä nindi täqdimnäre buluı turında soraşunı da işetep bula. Häm anıñ çınnan da täqdime bar, bu atnada "Exo Moskvı" radiosına ul, BDB illäre prezidentlarına närsä kiñäş itä alasız digän sorawğa, andıy oçraqlarda xakimiatne saqlap qalu öçen köç qullanu zarur dip belderde:

Audio, Äskär Aqayev

"Min 24-nçe mart waqiğälärennän nindi sabaq aldım soñ? Bezneñ demokratiä bik zäğif häm üzen yaqlıy almıy. Şuña da min başqa prezidentlarğa demokratik qazanışlarnı, kiräk ikän köç belän dä yaqlawnı kiñäş itäm" di xalıq kütäreleşe säbäple ilennän qaçqan Äskär Aqayev. Gruziä, Ukraina häm Qırğızstandağı xalıq kütäreleşläre uñışqa öleşçä, elekke xakimiatneñ anda qatnaşuçılarğa qarşı köç qullanmawı säbäple dä ireşte diärgä bula. Läkin ul illärdäge wäzğiatne köç qullanıp qına elekkeçä saqlap qalırğa mömkin ide digän fiker ällä ni zur yaqlaw tapmıy. Ägär dä yuğarı citäkçe ildän qaçu belän üz xalqına ut açu arasınnan şuşı ike ixtimalnıñ bersen saylaw aldında qala ikän - bu inde wäzğiatneñ kontrol''dän ıçqınuın kürsätä di belgeçlär. Alar bu uñaydan, Aqayev üzen poçmaqqa teräwgä kitergän nindi xatalar yasadı soñ digän sorawğa cawap ezli. Mäskäwdäge Xalıqara mönäsäbätlär institutında eşläwçe Sergey Luzyanin fikerençä, andıy xatalar Aqayevta ber genä tügel, berniçä bulğan.

Audio, Sergey Luzyanin

"Ğädättä, bigräk tä cirle xakimiat däräcäsendä häm äle sovet çorında uq, tönyaq häm könyaq ıruı arasında almaşınu bula torğan ide. Aqayev kilü belän bu almaşınu tuqtatıldı, könyaqnı Aqayev çıqqan tönyaq kontrol'' itä başladı häm könyaqtağılar älbättä, monıñ belän ber dä qänäğät bulmadı. Oş, Cälälabad, Batken menä şul säbäple şartladı. Anda sotsial'' ğädelsezlek xise Aqayev xakimiattä utırğan 14 yıl buyı cıyılıp kilde, açıqtan-açıq äytelmägän, ämma ğämäldä bulğan almaşınu çiratı bozılğan ide" di Sergey Luzyanin. Aqayev monıñ belän genä çiklänmäde, xakimiatkä häm säyäsi tormışqa üzeneñ cäyelgän ğailäsen dä cälep itä başladı. Häm bu anıñ üz sanalğan tönyaq ıruı xisabına da eşlände, näticädä Aqayevqa qarşı xislär tönyaq qatlamında da köçäyde. Moñardan tış Qırğızstanda, Ukraina häm Gruziädäge kebek ük, häm Üzäk Aziädäge başqa illärdän ayırmalı bularaq, azmı-küpme demokratiä çatqıları küzätelde - anda oppozitsiä bar ide, irekle mäğlümat çaraları, ictimaği oyışmalar eşläp kilde. Bu fiker belän Şvetsiädä "Üzäk Aziä häm Kavkaz" mäcmuğasın näşer itüçe Morad Esenov ta kileşä:

Audio, Morad Esenov

"İctimaği oyışmalar eşe häm öleşçä irekle mäğlümat çaralarınıñ buluı, alarnıñ xökümät eşen kisken tänqiläp kilüe häm xökümätneñ ällä ni uñışlarğa ireşä almawı, xalıqta xakimiatkä qarşı käyeflärne nığıttı" di Morad Esenov. Xalıq kütäreleşe öçen şuşı alşartlarğa, yäğni beryaqtan, rişwätkä, tuğan-tumaçalıqqa çumğan xökümätneñ xalıq tormışın yaxşırta almawı häm ikençe yaqtan ildä küpmeder däräcädä demokratik oyışmalar, oppozitsiä häm media buluı, çirattağı saylawlarda xakimiatneñ tupas xärämläşülärgä baruı sürätendä Gruziädä dä, Ukrainada da, Qırğızstanda da xalıq kütäreleşenä kiterde. Xäzer inde şuşı faktorlarnı BDB illäre arasınnan bigräk tä Qazaqstanda da kürep bula di Morad Esenov. Läkin ikençe yaqtan, Nursoltan Nazarbayev, Aqayevtan ayırmalı bularaq, kübräk närsä yuğaltu aldında tora häm anıñ oppozitsiä belän qarşılığı da küpkä qurqınıçraq bula ala dip belderä belgeçlär. Niçek kenä bulmasın, xäzer säyäsi köräşneñ Qazaqstanda da kiskenläşüen farazlarğa mömkin.

Kärim Kamal
XS
SM
MD
LG