Bıyıl fevral' ayında häm mart ayı başında Mordoviäda bay häm bay bulmağan tatarlarnıñ aqçaların aldap aluçı ber keşe totıldı. Xalıqtan aldap aqça cıyu xäbärlärenä xäzerge köndä kemneñ dä ise kitmi – qaraqlar, juliklar, moşenniklar – alarnı här kön diärlek televizorda kürsätälär. Ämma Mordoviäğa kilgän bu Nail Gumirov isemle keşe ğadi julik häm moşennik tügel. Bu keşe tatarlarnı alarnıñ milli xislärennän faydalanıp aldıy yöregän.
Ul üze äytkänçä, anıñ iseme Nail Räsim ulı Gumirov, 1974 yılda tuğan, Qazan şähärendä yäşäwçe. Üzen-üze Qazannan Mordoviä tatarlarına mädäni häm metodik yärdäm itärgä cibärelgän dip, Qazan mädäniät üzägeneñ konsertlar bülege başlığı dip tanıta yöregän.
Ä çınında bu bändä, Nail Gumirov, törmädän qaçqan cinayätçe ikän. Ul Orenburg ölkäseneñ Saraqtaş rayon sudı prigovorı belän “Мошенничество”, “Растрата или присвоение средств” stat'yaları belän şul uq Orenburg ölkäseneñ Novotroitsk şähäre yanında urnaşqan Guberlya poselogınıñ 11 nçe nomerlı poseleniesında ike yıllıq cäzäläw srogın tutıra bulğan. 2002 yılda Nail Gumirov bu poseleniedan qaça häm 2 yıldan artıq federal' ezläwdä bula. Şul waqıt eçendä küpme xalıqnı aldap ölgergänder, ber Xoday üze genä belä.
Mordoviäğa kiler aldınnan, Nail un kön Sankt-Peterburg şähärendä torıp, andağı tatarlardan 40 meñ sum aqça cıyğan. Nail anda ber tatar äbiendä yäşägän, un kön äbineñ aşın aşağan, çäyen eçkän, ä kitär aldınnan mesken äbineñ kesäsennän 1500 sum aqçasın da urlap kitkän.
Fevral' ayınıñ ber könendä Mordoviänıñ Azyurqa awılında, cide mäçetneñ berse yanında xalıq öylä namazınnan çıqqanda alar yanına Qazan tele belän söyläşüçe ber yäş keşe kilä. Azyurqa xalqı bu yegetneñ närsä söylägänen awırlıq belän añlağanğa, anıñ yanına Qazanda uqığan Rawil isemle ber awıldaşların çaqıralar. Yeget keşe üzen Nail Gumirov dip tanıta häm awıl keşelärenä bilgele bulğan tatar milli xäräkäte aktivistı, yazuçı Fäwziä Bäyrämovadan qaynar sälamnar tapşıra. Fäwziä xanım Azyurqa awılında bulğanı bar häm monda anıñ avtoritetı bik zur. Citmäsä, Fäwziä xanım Bäyrämova näq şul Rawilneñ öendä qunaqta bulğan ikän. Şunnan Qazan qunağın bik yaxşı itep qarşı alalar, aşatalar-eçerälär, munça yağalar.
Azyurqadan Nail Mordoviä tatarlarınıñ başqalası Lämberä awılına kitä. Monda anıñ Qazan buyınça ber tanışı bar ikän, Güzäl Fetxullova, rayon Mädäniät yortınıñ sänğat citäkçese. Anıñ yärdäme belän Nail Gumirov rayon mädäniät idaräse başlığı Şamil Kurmakaev häm başqa mädäniät xemätkärläre belän tanışa. Annan soñ qaçqın cinayätçe rayon başlığı Käbir Al'myaşev belän dä duslaşıp ölgerä. Ul rayon başlığına häm başqalarğa şundıy äkiät söyli. Yänäse, 17 martta “Aq bars” bankı xisabına Qazannan Lämberä rayonına artistlardan häm pedagoglardan torğan ber brigada kiler. Atna buyında alar tatar awıllarında mäktäplärdä master-klasslar ütkärer, yäş talantlar belän eşlär, awıllarda buşlay konsertlar kürsäter. 25 keşene şul atna buyı totarğa Lämberä rayonı alınır, ä inde tağı 5 keşe maxsus şartlarda torırğa tieş, yaxşı şartlarda. Alar – Tatarstannıñ kürenekle keşeläre, yazuçılar, sänğat eşlekleleläre. Şul 5 keşene urnaştırunı “Yaqtaşlar” cämğıäte räise Şämil Bikmaev üz östenä alınırğa tieş bula. Nail Gumirov tatarlar belän genä aralaşıp qalmıy, Saranskida mädäniät ministrı Petr Tultaev belän dä tanışa, anıñ belän bergä konsertqa da bara.
Nail tatlı süzlär söyläp kenä qalmıy. Yaña tanışlardan, törle sıltawlar belän, kübese burıçqa dip, aqça da ala bara. Kemnän kübräk, kemnän azraq. Lämberä cırçısı Umidä Yäxinadan 300 sum, mädäniät idaräse başlığı Şamil Kurmakaevtan 200 sum, rayon başlığı Käbir Al'myaşevtan 500 sum, “Yaqtaşlar” cämğıäte räise Şamil Bikmaevtan häm anıñ ulı Yunirdan 3200 sum ala.
Mordoviä möftie Räşit Xalikovqa Nail üzeneñ millioner Ralif Safin belän bik dus buluın söyli. Yänäse, cırçı Alsunıñ ätise Ralif Safin Saranski mäçeten tözep beterüdä hiçşiksez yärdäm itär, dip ışandıra. Häm Räşit xazrättän dä burıçqa diep 1000 sum aqça ala.
Nail aqça alıp qına qalmıy, ul kürenekle tatarlarğa ber-berse turında naçar süzlär dä söyli ikän. Mäsälän, “Yaqtaşlar” cämğıäte räise Şamil Bikmaev häm Mordoviä möftie Räşit Xalikov arasında bulğan qarşılıqlardan faydalanıp, ul alarnıñ araların tağı da bozarğa tırışa.
Nail Gumirov möftidän üzennän 1000 sum ğına aqça alsa, möftiätneñ press-sekretare Marat Salimovtan 6000 sum burıçqa diep ala. Ruzaevqa biznesmenı häm möftiät şurası äğzası Rinat Rezepovtan Nail başta 1000 sum ala. Annan soñ Rinat Rezepov cırçı Umidä Yäxinağa kostyumnar alırğa dip tağı 10000 sum birergä wäğdä itä. Nail şul 10 meñ sumnı, Rinat üze Ruzaevqa şähär sovetında utırışta bulğanda, anıñ xatını Nailädän alırğa tırışa, ämma Rinatnıñ xatını bu 10 meñ sumnı birmi, tik burıçqa dip 1500 sum ğına birä.
Rinat Rezepov şähär sovetı utırışınnan soñ öenä kilä häm xatını Nailä Qazan qunağınıñ tağı ber qat kilep kitüen söyli. Rinat şiklänä başlıy, “bez bu keşegä aqça biräbez, di, ä anıñ pasportın da kürgänebez yuq”, di. Rinat şunda uq Lämberägä şaltırata, “Umırzaya” ansamble citäkçese Failä Ravilovadan Nail Gumirovnıñ dokumentların qarawın sorala. Failä Naildän pasportın kürsätüne sorıy, ämma Nailneñ niçekter yöze ağarına, qulları qaltırıy häm ul rayon Mädäniät yortınnan tiz genä çığıp kitä. Nail yaxşı añlıy, dokumentlar soradılarmı, Mordoviädan tiz genä qaçıp kitärgä kiräk.
Şulsın da äytergä kiräk, şul ike atna eçendä Nailne Mordoviä şähärläre häm awılları buyınça Lämberäneñ iñ yaxşı cırçısı Al'bert Karabanov üz maşinasında yöretä. Al'bert Karabanov äle Nail Gumirovnı avtovokzalğa alıp kitä. Şul arada Ruzaevqa biznesmenı Rinat Rezepov Al'bert Karabanovnıñ käräzle telefonına şaltırata häm “Nail Gumirov sineñ belänme?” dip sorıy. Al'bert äytä, “bez vokzalğa barabız”, di. Ozın süzneñ qısqası, Saranski möftiätennän häm Ruzaevkadan möselmannar tulı ike maşina çığa, zur macaralar belän bu Nailne totalar, ul qaçıp barğan taksinı ike maşina belän qısalar häm juliknı taksidan österäp çığaralar.
Qurkqan Nail Gumirov anı totuçı Rinat Rezepovqa häm Marat Salimovqa üzeneñ ğadi moşennik tügellegen, Mordoviäğa Ufa möftiätennän maxsus zadanie belän kilüen äytä. Nailneñ bu süzlären videokamerağa yazdıralar. Ul şularnı söyli. Yänäse, Ralif Safinnıñ Başqortostan prezidentı urınına saylaw kampaniäse waqıtında Nail anıñ ştabında eşlägän. Ul üze äytkänçä, polittexnolog bulıp. Şul waqıtta Ufada möfti Talğat Tacetdinneñ yärdämçese Moxammätğali Xuzinnıñ keşeläre belän tanışqan. Şul möfti Xuzinnıñ keşeläre, yänäse, aña 20 meñ sum aqça birgännär häm Mordoviäğa, mondağı möselmannarğa qarşı eşlärgä cibärgännär. Nail Mordoviä möselmannarınıñ niçek Çeçnya öçen aqça cıyuları turında, nindi yullar belän, niçek ul aqçanı çeçennarğa cibärüläre turında belergä tieş bulğan. Şulay uq Nail Mordoviä möselmannarı arasında vaxxabizm, dini ekstremizm ideyälärınıñ nindi däräcädä taralğanlığın tikşerergä tieş bulğan, yänäse. Monnan başqa, Nail mäçetlärne häm möselmannarnı fotoğa töşerergä, alıp barılğan söyläwlärne diktofonğa yaza barırğa tieş bulğan ikän. Şul maxsus zadanienı yaxşı ütäsä, aña Ufa möftiätennän tağı da aqça birergä bulğannar ikän. Bu moşenniknıñ nindi süze döres, nindi süze yalğan, ulsın, älbättä, belep bulmıy.
Ämma Perm möftie Moxammätğali Xuzinnıñ Mordoviä möselmannarın vaxxabçıylıykta, dini ekstremizmda, vaxxabçı-terroristlar äzerläw lager'ları oyıştıruda ğayıpläwe kiñ bilgele. Ul üzeneñ şundıy belderüläre belän törle ğazetlarda, İnternetta çığışlar eşläde. Ämma Mordoviä respublikasınıñ eçke eşlär ministrlığınıñ, mondağı FSB idaräseneñ niçämä-niçä qat uzdırılğan tikşerüläre monı raslamadı. Mäsälän, Mordoviänıñ eçke eşlär ministrı Sergey Neyäskin möfti Räşit xazrätneñ sorawına 13 yanwar xatında şundıy cawap birä (sitat): “Уважаемый Рашит хазрат! Сообщаю, что ваххабитских организаций и центров, а также отборочно-вербовочных лагерей, действующих на территории Республики Мордовии, сотрудниками ОВД на сегодняшний день не выявлено“. Sitat tämam.
Şulay itep, moşennik Nail Gumirovnıñ şundıy böten eç serlären tıñlağaç, Mordoviä möselmannarı anı militsiäğa tügel, FSBğa tapşıralar. Ä FSB xezmätkärläre Nail Gumirovnıñ isemen häm fotosın federal' ezläwdä bulğan keşelär arasınnan tabalar. Häm anı Mordoviäda ozaq totmıyça etap belän kire Orenburg ölkäsenä, srogın tutırırğa ozatalar.
Ä Mordoviä ğazetları, televideniesı awız tutırıp “tatar moşenniğı”, “tatar Ostap Benderı”, “Ufa möftiäteneñ maxsus agentı” turında yaza başladılar. Mordoviä möftiäte şul moşenniknıñ eşçänlege buyınça press-konferensiä da birergä mäcbur buldı.
Şulay itep, cinayätçe totıldı, kire törmägä ozatıldı. Ämma berniçä soraw cawapsız qaldı: Niçek mondıy küp aqça cıyıp ta, totılğan waqıtında Nailneñ kesäsendä 500 sum ğına aqça bulğan? Nik anıñ kesäsendä bernindi dä dokumentı bulmıy? Nik Qazan şähäreneñ elektron gazetası İntertat.ru forumında şul Nail Gumirov turındağı xäbärne 27 qat beterä bardılar?
Nail Gumirov yalğız eşlämägängä oşıy, anıñ yärdämçeläre, cinayättäşläre bulğan häm äle dä bar dip uylarğa bula.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
