Emil Pain: Bügen Rusiä üz eçendäge imperiägä äylände

Rusiäneñ etnosäyäsi häm töbäklären öyränü institutı general' direktorı Emil Pain Qazan universitetı studentları belän oçraşuında Rusiädä yaña imperiä tözü başlandı häm ul üzeneñ eçtälege belän rasistik imperiä tösmerlären aldı dip belderde. Açıq säyäsät mäktäbe çaqıruı buyınça Qazanğa kilgän, Boris Yelsinnıñ elekkege kiñäşçese Pain äfände , Rusiä mondıy yünäleştä barsa, 4-5 yıldan zur krizisqa oçrayaçaq häm tarqalu ixtimalı bar digän farazların da citkerde.

Emil Pain Qazan universitetında bulğan oçraşudan soñ, Azatlıq xäbärçese sorawlarına cawap birde

E.P. İmperiäneñ ber tögäl añlatması yuq, monı xäzer üsep bara torğan fän bulğan imperiologiä belgeçläre dä tanıy. Läkin ber añlatma bar, moderinizatsiäläw teoriäse dip atala. Ul, däwlät ul bötenese, ä keşelär däşmi torğan buysınuçılar digän fikerdän, millätkä taba borılış. Yäğni, millätlär suverenitetı tä'min itelgän cämğiätkä taba borılış. Läkin, bügen Rusiädä wäzğıät şundıy, ul ülep bara torğan imperiä bularaq alğa bara. Ul üzeneñ ekspansiäsen çit däwlätlärgä yasıy almıy. Ä üz eçenä biklänep sulıy almıy torğan xälgä citte. Bu xäl bigräk tä, BDB illärendä öç inqilab bulğannan soñ açıq kürenä başladı. Monı Rusiä prezidentı da tanıdı. Bügen Rusiä üz eçendäge imperiägä äylände. Üzeneñ isän qaluı öçen köräşä. İmperiä digändä, min milli töbäklärneñ küplegendä problema kürmim. Ä problem, şuşı milli töbäklärneñ köçläp Rusiä basımı astında yäşäwne äytäm. Häm bu ilne vertikal’läşterep kenä saqlap qalıp bulmıy. Çönki, töbäklär üzäk aşa ğına idärä itelälär ikän, üzäk yomşarğan waqıtta, bu il tarqalaçaq. Ä üzäk irtäme-soñmı yomşara. Çönki ul üzenä bik küp funksiälär ala, ul funksiälär belän idärä itälmi. Bigräktä cirneñ sigezdän ber öleşen täşkil itkän territoriädä

R.C. Läkin, Rusiä imperiä häm şul xäldä üsüe ozaq bulalmıy digän sezneñ farazlarığız buluına qaramastan, bügen Rusiä näq menä imperiäçel fikerläw, imperiäçel säyäsät alıp baruın däwam itä tügelme soñ?

E.P. Bu älegä şulay bara, çönki wäzğıät mömkinlek birä. Älegä neft dollarları yañğırı tamıp torğanda, xalıq yäşärgä awır, läkin tüzärlek digändä, aqıllı patşa azınğan boyarlarnıñ kirägen biräçäk äle digän ömet bulğanda Rusiä imperiä bularaq üsüen däwam itäçäk. Läkin bu xäl tögäl ber waqıt qısalarında ğına däwam itä ala. Öç-dürt, biş yıl bulala şundıy xäl. Altı yıl şulay däwam itüenä ışanıp bulmıy. Däwlät aqıllı, yaxşı patşağa ğına ışanıp yäşi almıy. Bu ışanıç betäçäk. Bigräk tä, patşa Kursk, Beslan, Çeçnya kebek mä’sälälärne xäl itälmägän oçraqta. Xakimiät vertikale tözelgändä kebek, läkin ul vertikal’lek üzenä yöklängän ber genä wazifanı da xäl itälmäde. Korrupsiä arta bara, tormış däräcäse töşä, xakimiätne tıñlaw betä bara. Bu yassılıqta qarağanda, wäzğıät şomlandırırlıq. Şomlandırırlıq xäl, çönki äle töbäklärdä dä, üzäktä dä al’ternativ üseş programmasın täqdim itkän köçlär ölgerep citmäde.

R.C. Läkin, şuña qaramastan, sez, 4-5 yıldan bu xakimiät krizisqa oçrar digän farazlar biräsez

E.P. Min bik ömetlänäm, bernärsä dä cimerelmäs dip. Minem öçen räximsez rusça baş kütärüdän dä qurqınıç äyber yuq. Läkin, Rusiädä tınıç bärxet, äflisun inqilabı bulmas şul. Ä qarasu-qızıl inqilab buluı mömkin. Bigräk tä, soraştırularğa qarağanda, Rusiädä 17 million keşe Rusiä urıslar öçen digän öndämäne yaqlap çığarğa äzer. Mondıy şartlarda, inqilab yasap, üzgäreşlär kötärgä kiräkmi. Min uylıym, üzgärtep qorular kiräk. Rusiä xäzer kiçergän wäzğıätne uzğan illär bar. Şundıylarnıñ misalı bulıp İtaliä tora ala. Anda 50 yıllardağı krizis bügenge Rusiäne xäterlätä. Şuña karamastan, bügenge köndä bu il, Awrupa berlegendä berençelektä bara. Mondıy, yaña törle kütäreleş, keşelärdä üz-üzen saqlaw xise barlıqqa kilgändä bulaçaq

Emil Pain bu xisne barlıqqa kilgän törle ictimaği xäräkätlär buldıra dip sanıy.

Yelsinnıñ elekkege kiñäşçese, säyäsät fännäre doktorı Emil Pain süzlärenä qarağanda, Tatarstan bügen demokratiä tayanıçı buludan tuqtadı. Çönki, Rusiädäge barğan üzgäreşlär, ayırım töbäkneñ demokratik üseşenä mömkinlek birmi. Läkin, kiläçäktä, Tatarstan kebek milli respublikalar ilneñ demokratik häm federalistik üseşendä töp rol'ne uynayaçaqlar di ul.

Räfis Cämdixan