Bıyıl 24 Aprildä Ärmännärneñ 1915 yılda Ğosmanlı Imperiäsendä sөrgen itelüwenä 90 yıl tula. Diasporadağı Ärmännär belän Ärmänstan bu waqiğäne zurlap iskä alaçaq dip kөtelä. Ärmännär Tөreklär bezgä genosid oyıştırdılar, yäğni planlı räweştä bezne yuq itärgä tırıştılar digän däğwä kütärälär. Bu däğwä Fransiä kebek illärneñ parlamentları, xätta Avropa Berlege Parlamentı tarafınnan qabul itelde. Tөreklär 1915 yılda Ärmännär sөrgengä duçar iteldelär, läkin sistematik räweştä yuq itelmädelär digän pozitsiädä toralar. Soñğı atnalarda bu mäsälä tağın quyırıp kitte. Ärmänstan Prezidentı Robert Koçaryan atna başında Yeravan genosid däğwäsen tanıtu өçen tırışa, ämma Tөrkidän territoriä birelüwen taläp itmi dip belderde. Ul ayruça Tөrkiäneñ bu mäsälä belän kөn tärtibenä kitergän Ärmännär biläp alğan Azerbaycan territoriäse Tawlı Qarabax mäsäläsendä, kөçle pozitsiädä bez, qarşı yaq taşlamalar yasasın dip belderde.
Ber ike kөnnän soñ Ärmän Tışqı Eşlär Ministrı Vartan Oskanyan, “Tөrkiä tik ädäpsez räweştä üz tarixın yañadan yazarğa tırışmıy, ä başqa illärgä dä täesir itärgä tırışa”, dip belderde. Oskanyan, “Tөrkiä Ärmän genosidın tanımasa bez añarğa ışanalmabız häm üzebezne iminlektä xis itmäbez” digän sөzemtä yasadı.
13 Aprildä isä Tөrek Parlamentında bu mäsäläne tikşerü өçen mäxsus utırış ütkärelde. Barlıq partiälär qul quyğan deklaratsiä iğlan itelde. Deklaratsiädän sitat: “Tөrkiä Bөyek Millät Mäclese ike xalıq mänfäğäteneñ duslıqqa tayanğan ber atmosferanı xasıyl itüdä buluwına ışana. Xakimiättäge häm oppozitsiädäge partiälär tarix ike xalıqqa da yөk bulmasın өçen ber täqdim kertälär. Bu täqdim Tөrkiä belän Ärmänstannıñ üz tarixçılarınnan torğan ber komissiä tөzüne, häm arxivların açunı küz aldında tota. Ärmänstan bu mäsälädä xezmättäşlek kürsätergä tieş. Tarixta urtaq ber qaraş täemin itelä almasa, bu ike yaqnıñ da balalarına dөşmanlıq häm üç alu xisläre genä miras itep qaldıraçaqtır”. Şuşı mäxsus utırışta çığış yasağan tışqı eşlär ministrı Abdullah Gül dä, “ägär dä babalarıbız assimilatsiäne maqsat itep quyğan bulsalar ide bugen (Tөrkiädä yäşägän) baytaq tel, din häm rasa yuq bulğan bulır ide”, dip belderde.
Tөreklär şuşı genosid däğwäsın ni xätle tarixçılar çişsen disälär dä Ärmännär bu mäsälägä yağımlı qaramıylar. Bu atnada Starsburgta AB-Ärmänstan parlamentı xezmättäşlek komissiäseneñ cıyılışında Ärmän parlament äğzalarınıñ taläbe buyınça AB deputatları genosid qorbannarı өçen 1 minut ayaq ürä tordılar. AB Tөrkiädän yabıq çiklärne açuwnı häm Ärmänstan belän diplomatik mөnäsäbätkä kerüne taläp itä. Qısqası, Tөrkiä bu mäsälädä poçmaqqa qısılğan kebek. Dөnya cämägätçelegeneñ küpçelege Tөrkiäneñ argumentlarına qolaq asmıy. Tөrek yağı inde niçä yıldan birle Berence Dөnya suğışı çorında Ärmän partizannarınıñ Tөrek awıllarına xөcümnäre arqılı baytaq Törekneñ üterelgän buluwı turında material näşer itte. Bu atnada General Ştab Başlığı Xärbi Tarix häm Strategik Tikşerenülär Räislege 1914-1918 yıllar arasında Ärmän aktivlıqları turında üz arxivlarındağı dokumnetlarnı original ğäräp xärepläre, latin xärefläre häm inglizçägä tärcemäläre belän näşer itkän buluların belderde. Tөrkiä suğış çorında Ärmännär baş kütärde, Britaniä belän Rusiä yärdämendä qorallandı häm Tөreklärgä xөcüm itep Ğosmanlı armiäsen dä awır wazğiättä qaldırdı, şul säbäple dä 1915 yılda alar kөnyaqqa sөreldelär digän argument qullana. Läkin ber mäsälä açıq - Tөreklär bu turıda fänni tikşerenülär alıp baruda kiçektelär. Disaporadağı Ärmännär isä inde bälki dä 50 yıldan birle fänni häm säyäsi aktivlıqlar alıp baralar. Şul säbäple dä alarnıñ tezisına ışanuçılar baytaq.
Tөrkiädä bu atnada ikençe ber problema çığanağı bulğan Gretsiäneñ Tışqı Eşlär Ministrı Moliviatisnı qunaq itte. Ul kollegası Gül belän tөrle mäsälälär buyınça sөyläşülär alıp bardı. Anı Prezident Sezer dä qabul itte. İke arada çişelmägän baytaq mäsälä bar. Şularnıñ berse - Gretsiäneñ diñgezdäge çiklären 12 milgä çığaru ixtimalı. Tөrkiä elektän birle bu suğışqa säbäp bulır dip kisätep kilä. Parlament Räise Arınç küptän tügel, bu kөn tärtibendä tormıy digän belderü yasasa da, General ştab başlığınıñ 2-nçe Başlığı Armiä generalı İlker Başbuğ, däwlätneñ qaraşı üzgärmäde, dip belderede, Gretsiä belän Tөrkiä arasında äle baytaq problemalar buluwına işarä itte.
Bu atnada Prezident Sezer Süriägä räsmi säfär yasadı. Mäğlüm, AQŞ bu säfärgä qarşı ide. Şul säbäple Sezer Süriädä bik dulqınlı räweştä qarşı alındı.
Äxtäm İbrahim, İstanbul
13 Aprildä isä Tөrek Parlamentında bu mäsäläne tikşerü өçen mäxsus utırış ütkärelde. Barlıq partiälär qul quyğan deklaratsiä iğlan itelde. Deklaratsiädän sitat: “Tөrkiä Bөyek Millät Mäclese ike xalıq mänfäğäteneñ duslıqqa tayanğan ber atmosferanı xasıyl itüdä buluwına ışana. Xakimiättäge häm oppozitsiädäge partiälär tarix ike xalıqqa da yөk bulmasın өçen ber täqdim kertälär. Bu täqdim Tөrkiä belän Ärmänstannıñ üz tarixçılarınnan torğan ber komissiä tөzüne, häm arxivların açunı küz aldında tota. Ärmänstan bu mäsälädä xezmättäşlek kürsätergä tieş. Tarixta urtaq ber qaraş täemin itelä almasa, bu ike yaqnıñ da balalarına dөşmanlıq häm üç alu xisläre genä miras itep qaldıraçaqtır”. Şuşı mäxsus utırışta çığış yasağan tışqı eşlär ministrı Abdullah Gül dä, “ägär dä babalarıbız assimilatsiäne maqsat itep quyğan bulsalar ide bugen (Tөrkiädä yäşägän) baytaq tel, din häm rasa yuq bulğan bulır ide”, dip belderde.
Tөreklär şuşı genosid däğwäsın ni xätle tarixçılar çişsen disälär dä Ärmännär bu mäsälägä yağımlı qaramıylar. Bu atnada Starsburgta AB-Ärmänstan parlamentı xezmättäşlek komissiäseneñ cıyılışında Ärmän parlament äğzalarınıñ taläbe buyınça AB deputatları genosid qorbannarı өçen 1 minut ayaq ürä tordılar. AB Tөrkiädän yabıq çiklärne açuwnı häm Ärmänstan belän diplomatik mөnäsäbätkä kerüne taläp itä. Qısqası, Tөrkiä bu mäsälädä poçmaqqa qısılğan kebek. Dөnya cämägätçelegeneñ küpçelege Tөrkiäneñ argumentlarına qolaq asmıy. Tөrek yağı inde niçä yıldan birle Berence Dөnya suğışı çorında Ärmän partizannarınıñ Tөrek awıllarına xөcümnäre arqılı baytaq Törekneñ üterelgän buluwı turında material näşer itte. Bu atnada General Ştab Başlığı Xärbi Tarix häm Strategik Tikşerenülär Räislege 1914-1918 yıllar arasında Ärmän aktivlıqları turında üz arxivlarındağı dokumnetlarnı original ğäräp xärepläre, latin xärefläre häm inglizçägä tärcemäläre belän näşer itkän buluların belderde. Tөrkiä suğış çorında Ärmännär baş kütärde, Britaniä belän Rusiä yärdämendä qorallandı häm Tөreklärgä xөcüm itep Ğosmanlı armiäsen dä awır wazğiättä qaldırdı, şul säbäple dä 1915 yılda alar kөnyaqqa sөreldelär digän argument qullana. Läkin ber mäsälä açıq - Tөreklär bu turıda fänni tikşerenülär alıp baruda kiçektelär. Disaporadağı Ärmännär isä inde bälki dä 50 yıldan birle fänni häm säyäsi aktivlıqlar alıp baralar. Şul säbäple dä alarnıñ tezisına ışanuçılar baytaq.
Tөrkiädä bu atnada ikençe ber problema çığanağı bulğan Gretsiäneñ Tışqı Eşlär Ministrı Moliviatisnı qunaq itte. Ul kollegası Gül belän tөrle mäsälälär buyınça sөyläşülär alıp bardı. Anı Prezident Sezer dä qabul itte. İke arada çişelmägän baytaq mäsälä bar. Şularnıñ berse - Gretsiäneñ diñgezdäge çiklären 12 milgä çığaru ixtimalı. Tөrkiä elektän birle bu suğışqa säbäp bulır dip kisätep kilä. Parlament Räise Arınç küptän tügel, bu kөn tärtibendä tormıy digän belderü yasasa da, General ştab başlığınıñ 2-nçe Başlığı Armiä generalı İlker Başbuğ, däwlätneñ qaraşı üzgärmäde, dip belderede, Gretsiä belän Tөrkiä arasında äle baytaq problemalar buluwına işarä itte.
Bu atnada Prezident Sezer Süriägä räsmi säfär yasadı. Mäğlüm, AQŞ bu säfärgä qarşı ide. Şul säbäple Sezer Süriädä bik dulqınlı räweştä qarşı alındı.
Äxtäm İbrahim, İstanbul