Başqortstandağı oppozitsiä belän respublika citäkçelege arasındağı qarşılıq yaña etapqa kerde diärgä bula. Räsmi xakimiät, xäzer inde, oppozitsiäne kürmämeşkä salışudan aña qarşı aktiv köräş alıp baru yulına bastı. Bu köräşneñ öç yünäleşe açıq kürenep tora.
Berençese – oppozitsiägä, anıñ citäkçelärenä mäğlümat çaraları aşa ayawsız suğış açu. İkençese – Başqortstan citäkçelege belän oppozitsiä arasındağı köräşne oppozitsiä belän başqort milli xäräkäte qarşılığına äyländerü. Öçençese – oppozitsiäneñ mitinglarına cawap räweşendä xakimiätne yaqlağan mitinglar oyıştıra başlaw.
Älege köräş yünäleşläreneñ berençese, yağni oppozitsiägä häm anıñ citäkçelärenä mäğlümat suğışı açu, üze ike planda alıp barıla: – oppozitsiäneñ maqsatların respublikağa, respublika grajdannarına qarşı yünältelgän dip kürsätü; – oppozitsiä citäkçelären yä yaman niätle şäxeslär itep, yä yaman köçlärneñ qoralı sıyfatında taswirlaw.
Oppozitsiäneñ maqsatları turında söylägändä Başqortstannıñ räsmi mäğlümat çaralarında ber-berse belän bäylänmägän, ämma ğadi xalıqnıñ açuın qabartırğa sälätle şundıy raslawlar qullanıla: respublikatağı xällärne totrıqsızlandırırğa tırışu; millätara ızğış çığaru; respublika baylıqların üz qullarına töşerergä mataşu; xakimiätne qullarına töşerü turında xıyallanu; respublikanı, anıñ baylıqların qullarına töşerergä niätläwçe oligarxlarğa yärdäm itü häm, xättä, Rusiä däwläten tarqatu.
Başqortstan oppozitsiäseneñ Rusiäne tarqatırğa niätläwe turındağı tezis Bötendönya başqortları qorıltayı başqarma komitetı räise Äxmät Söläymanov, BR urısları Soborı başqarma komitetı räise Vladimir Samorodov, BR tatarları Kongressı başqarma komitetı räise Eduart Xämitov, BR çuwaşları Qanaşı başqarma komitetı räise Şuşpanov, BR marilarınıñ milli-mädäni moxtariäte räise Bikmurzin häm “Qoxaw” yähüd milli-mädäni üzäge räise Şolom Qas qul quyğan Başqortstan xalıqları Assambleyası möräcäğätendä yañğıratıla:
"Başqortstannıñ barlıq xalqı – başqortlar, tatarlar, çuwaşlar, udmurtlar, marilar, mordwalar häm başqa xalıqlar urıslar belän bergä küp ğasırlar däwamında Böyek Rusiä dip ataluçı urtaq Watannı saqlawğa qüätle tatu köç bulıp bastı. Şul izge traditsiäne däwam itep, Rusiäneñ, SSSR yazmışın qabatlap, tarqaluın teläwçe köçlärgä qarşı tatu ğailä bulıp basıyq. Bu tarqalu protsessın alar Rusiäneñ yörägennän – Başqortstannan başlarğa teli."
Bötendönya başqortları qorıltayınıñ 14 aprildä yañğıratqan möräcäğätendä dä: “Qarawıl, Başqortstan oppozitsiäse Rusiäne tarqatırğa niätli!”, - digän tezis tırpayıp tora:
"Oppozitsiä dip ataluçılarnıñ başlıqlarınıñ Başqortstannan başlap Rusiäne cimerergä omtıluçı köçlär qulında qoral ğına buluları, bezneñ öçen ser tügel."
Añlaşıla ki, Rusiäneñ bötenlegen yaqlap oran salunıñ maqsatı – Rusiä citäkçelegen Başqortstan oppozitsiäsenä qarşı quyarğa tırışu ğälämäte bulıp tora. Rusiäneñ bötenlegen yaqlap oran salğanda Başqortstannıñ räsmi matbuğatında, xätta, “salqın suğış” öräkläre dä päydä buldı. Elegräk tä, “Başqortstan” gäziteneñ 11 april sanında, mäsälän, “Azatlıq” radiosı başqortlar xaqında döres bulmağan mäğlümat taratuda ğäyeplängän ide. “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında Perm ölkäse başqortlarınıñ Mortaza Räximovnı yaqlap qabul itkän möräcägätläre basıldı. Anda şulay dip raslana: “Törle çit il tawışlarında respublikada keşe xoquqları bozıluı xaqında yalğan häm naxaq süzlär yañğırıy”. Ä inde Başqortstandağı iñ räsmi gäzit isäplängän, urıs telendäge “Respublika Başqortstan” gäziteneñ 13 april sanındağı “Pıçraq yalğan öçen azatlıq” digän mäqälädä “Azatlıq” radiosı turıdan turı Rusiägä qarşı salqın suğış alıp baruda ğäyeplänä. Ayrat İskujin digän imza astında çıqqan bu mäqälädä Başqortstannan birelüçe atnalıq küzätülärdä Başqortstanğa, Başqortstan prezidentı Mortaza Räximovqa qarşı iñ pıçraq, yalğan propaganda alıp barıla, dip raslana. Mäqälädä şundıy yöräk özgeç soraw quyıla:
"İkmäge belän tuydırğan üzläreneñ keçe watannarın qaraytuçı keşelär qayan tabıla soñ? Alarğa bezneñ doşmannar birgän yasmıq şulpası tämleräk mikänni?.. Mondıy räxmätsez keşelär, ägär alarnıñ qullarına suqmasañ, Qırğızstanda, Ukrainada häm Gruziädä bulğannarnı Rusiädä dä qabatlarğa äzerlär."
“Berdäm Rusiä” partiäseneñ Başqortstandağı bülekçäseneñ 14 aprildä ütkän konferensiäsendä Başqortstannıñ berläşkän oppozitsiäse Rusiä Prezidentına qarşı eşläwdä ğäyeple dip iğlan itelde. Konferensiädä qabul itelgän BR grajdannarına möräcägättä şundıy yullar bar:
"Şunıñ işe oppozitsionerlarnıñ çın maqsatı bulıp Başqortstandağı xällärne massowıy tärtip bozularğa häm bäreleşlärgä citkerep totrıqsızlandıru tora. Bu Başqortstan citäkçelegen genä tügel, ä Rusiä Prezidentı Vladimir Putin tarafınnan ütkärelüçe böten säyäsätne diskreditätsiäläw öçen eşlänä."
Şulay itep, Başqortstandağı räsmi propaganda, Başqortstan oppozitsiäse artında respublika baylıqların yotarğa niätläwçe oligarxlar tora dip kenä qalmıy, ä Rusiäne cimerergä, anı Başqortstannan başlap tarqatırğa äzerlänüçe çit il köçläre tora, digän fikerne yañğırata. Rusiädäge antisemitlardan kölgän şundıy şiğri yullar bar:
“Если в кране нет воды, Значит выпили жиды”
Yağni, krannan su aqmıy ikän, dimäk, böten sunı yähüdlär eçep betergän, yänäse. Başqortstanda krannan su aqmasa, böten sunı Rusiägä qarşı bulğan yaman xalıqara köçlär eşlärendä qatnaşuçı BR oppozitsiäse eçep betergän dip raslanırğa tieşter, möğayın. Äytkänebezçä, xäzer Başqortstan oppozitsiäseneñ räsmi xakimiät belän köräşen oppozitsiä belän başqort milli xäräkäte arasındağı köräşkä äyländerü başlandı. Bötendönya başqortları qorıltayınıñ törle töbäklärdäge bülekçäläre BR oppozitsiäsenä qähär uqığan möräcägätlär qabul itä başladılar.
Şulay, Perm ölkäse başqortları qorıltayı möräcäğätendä (ul “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında birelde) oppozitsiäneñ Räximovnı urınınnan alıp taşlarğa niätläwe ğomum başqort xalqına qarşı yünältelgäg ğämäl bularaq bilgelänä. Möräcägättä BR prezidentı Mortaza Räximovnıñ Başqortstan xalıqlarınıñ ğına liderı tügel, ä Rusiäneñ törle töbäklärendä, BDB illärendä häm çit illärdä yäşäwçe başqortlarnıñ liderı buluı da sızıq östenä alına. “Ural” başqort xalıq üzägeneñ maxsus belderüendä bu tezisqa östämä mäğnä birelä. “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında äytelgänçä: “Ural” başqort xalıq üzäge töbäqära cämägät oyışması bar cawaplılıq belän, ägär Bignov-Dilmöxämätov ekstremistları üzläreneñ Başqortstandağı xäl-torışnı totrıqsızlandıru, xakimiätne oligarx keşeläre belän basıp alu buyınça yawız, qara eşçänlegen däwam itsä, respublikanı, anıñ legitim xakimiät struqturaların yaqlaw öçen böten başqort xalqın kütäräçäge xaqında belderä.”
Şulay itep, başqort ideologları Räximovqa tiyü respublikada millätara ızğış çığuğa kiteräçäk, digän tezisnı açıqtan-açıq yañğırata başladı. Başqortstan Yazuçılar Berlegeneñ 12 aprildä qabul itkän möräcäğätendä, Başqortstanda watandaşlar suğışı başlanuı xäwefe barlığı äytelä.
İñ mäzäge şunda – Başqortstandağı oppozitsiä artında bernindi dä Rusiäne tarqatırğa omtıluçı imperialistlar öyere tügel, ä Mäskäw Kremle toruı bik ixtimal. Härxäldä, Rusiäneñ baytaq analitikları şundıy fikerdä tora. Yağni, Başqortstan oppozitsiäse aşa Mortaza Räximovnı qısıp, Kreml Başqortstannıñ neft häm yağulıq-energetika kompleksı şirkätlären federal üzäk qaramağına birdertä. Ägär şulay ikän, Başqortstannıñ baylıqların üz qullarınnan ıçqındırırğa telämäwçelärgä, Mäskäwne ixtimali ızğışlar, Başqortstannıñ totrıqsızlıq töbägenä äylänü mömkinlege belän qurqıtudan başqa yulı qalmıy.
Kärim Yauşev, Ufa
Berençese – oppozitsiägä, anıñ citäkçelärenä mäğlümat çaraları aşa ayawsız suğış açu. İkençese – Başqortstan citäkçelege belän oppozitsiä arasındağı köräşne oppozitsiä belän başqort milli xäräkäte qarşılığına äyländerü. Öçençese – oppozitsiäneñ mitinglarına cawap räweşendä xakimiätne yaqlağan mitinglar oyıştıra başlaw.
Älege köräş yünäleşläreneñ berençese, yağni oppozitsiägä häm anıñ citäkçelärenä mäğlümat suğışı açu, üze ike planda alıp barıla: – oppozitsiäneñ maqsatların respublikağa, respublika grajdannarına qarşı yünältelgän dip kürsätü; – oppozitsiä citäkçelären yä yaman niätle şäxeslär itep, yä yaman köçlärneñ qoralı sıyfatında taswirlaw.
Oppozitsiäneñ maqsatları turında söylägändä Başqortstannıñ räsmi mäğlümat çaralarında ber-berse belän bäylänmägän, ämma ğadi xalıqnıñ açuın qabartırğa sälätle şundıy raslawlar qullanıla: respublikatağı xällärne totrıqsızlandırırğa tırışu; millätara ızğış çığaru; respublika baylıqların üz qullarına töşerergä mataşu; xakimiätne qullarına töşerü turında xıyallanu; respublikanı, anıñ baylıqların qullarına töşerergä niätläwçe oligarxlarğa yärdäm itü häm, xättä, Rusiä däwläten tarqatu.
Başqortstan oppozitsiäseneñ Rusiäne tarqatırğa niätläwe turındağı tezis Bötendönya başqortları qorıltayı başqarma komitetı räise Äxmät Söläymanov, BR urısları Soborı başqarma komitetı räise Vladimir Samorodov, BR tatarları Kongressı başqarma komitetı räise Eduart Xämitov, BR çuwaşları Qanaşı başqarma komitetı räise Şuşpanov, BR marilarınıñ milli-mädäni moxtariäte räise Bikmurzin häm “Qoxaw” yähüd milli-mädäni üzäge räise Şolom Qas qul quyğan Başqortstan xalıqları Assambleyası möräcäğätendä yañğıratıla:
"Başqortstannıñ barlıq xalqı – başqortlar, tatarlar, çuwaşlar, udmurtlar, marilar, mordwalar häm başqa xalıqlar urıslar belän bergä küp ğasırlar däwamında Böyek Rusiä dip ataluçı urtaq Watannı saqlawğa qüätle tatu köç bulıp bastı. Şul izge traditsiäne däwam itep, Rusiäneñ, SSSR yazmışın qabatlap, tarqaluın teläwçe köçlärgä qarşı tatu ğailä bulıp basıyq. Bu tarqalu protsessın alar Rusiäneñ yörägennän – Başqortstannan başlarğa teli."
Bötendönya başqortları qorıltayınıñ 14 aprildä yañğıratqan möräcäğätendä dä: “Qarawıl, Başqortstan oppozitsiäse Rusiäne tarqatırğa niätli!”, - digän tezis tırpayıp tora:
"Oppozitsiä dip ataluçılarnıñ başlıqlarınıñ Başqortstannan başlap Rusiäne cimerergä omtıluçı köçlär qulında qoral ğına buluları, bezneñ öçen ser tügel."
Añlaşıla ki, Rusiäneñ bötenlegen yaqlap oran salunıñ maqsatı – Rusiä citäkçelegen Başqortstan oppozitsiäsenä qarşı quyarğa tırışu ğälämäte bulıp tora. Rusiäneñ bötenlegen yaqlap oran salğanda Başqortstannıñ räsmi matbuğatında, xätta, “salqın suğış” öräkläre dä päydä buldı. Elegräk tä, “Başqortstan” gäziteneñ 11 april sanında, mäsälän, “Azatlıq” radiosı başqortlar xaqında döres bulmağan mäğlümat taratuda ğäyeplängän ide. “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında Perm ölkäse başqortlarınıñ Mortaza Räximovnı yaqlap qabul itkän möräcägätläre basıldı. Anda şulay dip raslana: “Törle çit il tawışlarında respublikada keşe xoquqları bozıluı xaqında yalğan häm naxaq süzlär yañğırıy”. Ä inde Başqortstandağı iñ räsmi gäzit isäplängän, urıs telendäge “Respublika Başqortstan” gäziteneñ 13 april sanındağı “Pıçraq yalğan öçen azatlıq” digän mäqälädä “Azatlıq” radiosı turıdan turı Rusiägä qarşı salqın suğış alıp baruda ğäyeplänä. Ayrat İskujin digän imza astında çıqqan bu mäqälädä Başqortstannan birelüçe atnalıq küzätülärdä Başqortstanğa, Başqortstan prezidentı Mortaza Räximovqa qarşı iñ pıçraq, yalğan propaganda alıp barıla, dip raslana. Mäqälädä şundıy yöräk özgeç soraw quyıla:
"İkmäge belän tuydırğan üzläreneñ keçe watannarın qaraytuçı keşelär qayan tabıla soñ? Alarğa bezneñ doşmannar birgän yasmıq şulpası tämleräk mikänni?.. Mondıy räxmätsez keşelär, ägär alarnıñ qullarına suqmasañ, Qırğızstanda, Ukrainada häm Gruziädä bulğannarnı Rusiädä dä qabatlarğa äzerlär."
“Berdäm Rusiä” partiäseneñ Başqortstandağı bülekçäseneñ 14 aprildä ütkän konferensiäsendä Başqortstannıñ berläşkän oppozitsiäse Rusiä Prezidentına qarşı eşläwdä ğäyeple dip iğlan itelde. Konferensiädä qabul itelgän BR grajdannarına möräcägättä şundıy yullar bar:
"Şunıñ işe oppozitsionerlarnıñ çın maqsatı bulıp Başqortstandağı xällärne massowıy tärtip bozularğa häm bäreleşlärgä citkerep totrıqsızlandıru tora. Bu Başqortstan citäkçelegen genä tügel, ä Rusiä Prezidentı Vladimir Putin tarafınnan ütkärelüçe böten säyäsätne diskreditätsiäläw öçen eşlänä."
Şulay itep, Başqortstandağı räsmi propaganda, Başqortstan oppozitsiäse artında respublika baylıqların yotarğa niätläwçe oligarxlar tora dip kenä qalmıy, ä Rusiäne cimerergä, anı Başqortstannan başlap tarqatırğa äzerlänüçe çit il köçläre tora, digän fikerne yañğırata. Rusiädäge antisemitlardan kölgän şundıy şiğri yullar bar:
“Если в кране нет воды, Значит выпили жиды”
Yağni, krannan su aqmıy ikän, dimäk, böten sunı yähüdlär eçep betergän, yänäse. Başqortstanda krannan su aqmasa, böten sunı Rusiägä qarşı bulğan yaman xalıqara köçlär eşlärendä qatnaşuçı BR oppozitsiäse eçep betergän dip raslanırğa tieşter, möğayın. Äytkänebezçä, xäzer Başqortstan oppozitsiäseneñ räsmi xakimiät belän köräşen oppozitsiä belän başqort milli xäräkäte arasındağı köräşkä äyländerü başlandı. Bötendönya başqortları qorıltayınıñ törle töbäklärdäge bülekçäläre BR oppozitsiäsenä qähär uqığan möräcägätlär qabul itä başladılar.
Şulay, Perm ölkäse başqortları qorıltayı möräcäğätendä (ul “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında birelde) oppozitsiäneñ Räximovnı urınınnan alıp taşlarğa niätläwe ğomum başqort xalqına qarşı yünältelgäg ğämäl bularaq bilgelänä. Möräcägättä BR prezidentı Mortaza Räximovnıñ Başqortstan xalıqlarınıñ ğına liderı tügel, ä Rusiäneñ törle töbäklärendä, BDB illärendä häm çit illärdä yäşäwçe başqortlarnıñ liderı buluı da sızıq östenä alına. “Ural” başqort xalıq üzägeneñ maxsus belderüendä bu tezisqa östämä mäğnä birelä. “Yäşlek” gäziteneñ 14 april sanında äytelgänçä: “Ural” başqort xalıq üzäge töbäqära cämägät oyışması bar cawaplılıq belän, ägär Bignov-Dilmöxämätov ekstremistları üzläreneñ Başqortstandağı xäl-torışnı totrıqsızlandıru, xakimiätne oligarx keşeläre belän basıp alu buyınça yawız, qara eşçänlegen däwam itsä, respublikanı, anıñ legitim xakimiät struqturaların yaqlaw öçen böten başqort xalqın kütäräçäge xaqında belderä.”
Şulay itep, başqort ideologları Räximovqa tiyü respublikada millätara ızğış çığuğa kiteräçäk, digän tezisnı açıqtan-açıq yañğırata başladı. Başqortstan Yazuçılar Berlegeneñ 12 aprildä qabul itkän möräcäğätendä, Başqortstanda watandaşlar suğışı başlanuı xäwefe barlığı äytelä.
İñ mäzäge şunda – Başqortstandağı oppozitsiä artında bernindi dä Rusiäne tarqatırğa omtıluçı imperialistlar öyere tügel, ä Mäskäw Kremle toruı bik ixtimal. Härxäldä, Rusiäneñ baytaq analitikları şundıy fikerdä tora. Yağni, Başqortstan oppozitsiäse aşa Mortaza Räximovnı qısıp, Kreml Başqortstannıñ neft häm yağulıq-energetika kompleksı şirkätlären federal üzäk qaramağına birdertä. Ägär şulay ikän, Başqortstannıñ baylıqların üz qullarınnan ıçqındırırğa telämäwçelärgä, Mäskäwne ixtimali ızğışlar, Başqortstannıñ totrıqsızlıq töbägenä äylänü mömkinlege belän qurqıtudan başqa yulı qalmıy.
Kärim Yauşev, Ufa
