Accessibility links

Кайнар хәбәр

“Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” Prof. Dr. Nadir Däwlät. 1nçe kisäk


Ruslar, İdel-Ural ölkäsendä yäşäwçe tatar-başqortlar häm Rusiädäge başqa azçılıqlar Qıtaynıñ tönyaq ölkäse Mançuryägä 19nçı ğasırnıñ axırı 20nçe ğasırnıñ başlarında kilep urnaştılar. Bu xalıqlarnıñ Mançuryägä, annan isä Qıtaynıñ başqa ölkälärenä, Koreyäğa häm Yaponiägä taraluı öçen berençe çiratta iqtisadi häm ikençe çiratta säyäsi säbäplär da bar ide. Berençe säbäp 1898 yılda Könçığış Qıtay Timeryulın (KKT) saluğa kereşü, ikençese isä 1917 yılda Rusiädä inqilapnıñ kiñ qolaç aluı ide. İnqilap yöz meñlägän eşçeneñ, awıl xalqınıñ, xärbilärneñ, xälle keşelärneñ, intelligensiäneñ h.b. qorbannarınıñ başta Mançuryägä, ä inde soñıraq isä başqa Yıraq Könçığış ölkälärenä kitep sıyınuına säbäp buldı. Mançuryä häm Yıraq Könçığışnıñ başqa ölkälärendä bälki dä 50 yıldan azraq yäşäwlärenä qaramastan, ruslar häm başqa azçılıq xalıqlar üz dinnären, tellären häm mädäniätlären saqlap qalu yağınnan şaqtıy uñışlı eşçänlek başqardı. Çönki tuğan cirlärenä kire qaytuları turında xıyallanmadılar da.

Çınlıqta isä bu ölkädä başta Qıtay-Angliä (Fransiä, Almaniä h.b.), soñıraq Yapon-Rus häm iñ axırda Yapon-Sovet häm Yapon-AQŞ konkurensiäse Yıraq Könçığış ölkälärenä kilep urnaşqan elekkege rus watandaşlarına 1945 yıldan soñ tağın ber awırlıq kiterde, qayberläre xäylägä aldanıp, qayberläre isä qul astına alınıp Sovetlar Soyuzına kire qaytarıldı. Ber yazuçı äytüençä, Sovetlar Soyuzına äylänep qaytuçılar “qızğan tabadan utnıñ eçenä ük töşte” Berniqadär bäxetkä ireşüçelär, yäğni viza ala alğannar AQŞ, Kanada, Avstraliä yäisä Törkiägä kitep sıyındı. Şul räweşle ölkän yäşlärenä citüçelär ğomerlärendä ike xätta öç tapqır yäşägän illären alıştırığa mäcbür buldı. Här yaña il yaña awırlıqlar, yağni yaraqlaşu mäsäläläre, yaña iqtisadi awırlıqlar kiterde.

Mançuryädä ruslar yänä küpçelekne, tatar-başqortlar isä azçılıqnı täşkil itte. Yağni çit ildä dä şulay uq ruslar belän bergä eşlädelär, alarnıñ mäktäplärendä belem aldılar. Barı tik urtaq bulmağan gıybadätxanäläre çirkäw häm mäçetlär ayırım ide (aları da böten cirdä dä yuq ide). Tatar-başqortlar liberal'' ruslar yanında, faşist yäisä kommunist qaraşlı ruslarnıñ yoğıntısınnan da qotıla almadılar. Xätta üz xaqimiätläre astında totuçı Yaponiä, Mançuti-go (Mançuqo) yäisä Qıtay xaqimlekläre Rusiädän kilgän qaçqınnar bulğanlıqtan, alarnı rus dip qabul itttelär. Qısqası, ölkädäge rus basımçılığı, rus yoğıntısı, rus mädäniäteneñ izüçe üzençälege, balalarnı assimilyatsiäläü, yäş näsellärne üz mädäniätlärennän yıraqlaştıru, üz millätennän çitläşterü küreneşe Yıraq Könçığışta da däwam itä kilde. Bu problemalarğa tağın üz mäsälälären Yaponiä, Mançutigo yäisä Qıtay xaqimlärenä añlatu awırlığı da quşıldı. İkençe törle äytkändä, yäşäw öçen köräş barı tik iqtisadi ölkädä genä tügel, qurqınıçsızlıq ölkäsendä dä, mädäni, xätta dini ölkälärdä dä şaqtıy fidaqarlek taläp itte.

Sovet armiäse 1945 yılnıñ 9 avgustında Mançuryä belän Koreyänı yaulap aldı. Yaulap alınğan ölkälärdä yäşäwçe barlıq iske rus watandaşları avtomatik räweştä “doşman eşçänlek alıp baruçılar” dip iğlan itelde. Aldan uq äzerlänep quyğan isemleklärdä NKVD (soñıraq KGB iseme belän atala başladı) häm SMERŞ Rus Aq armiäsenä yäisä Yaponiä armiäsendä xezmät itüçe 10 meñ keşene törle ğayepläre öçen xökem itep, Sebergä cibärep xezmät lagerlarına yaptılar. Sovet propagandasına ışanğan 3 meñ xätle rusqa 1947 yılda Sovet pasportı birelde, häm alar Tientsin portına iñ yaqın bulğan Naxodkağa cibäreldelär. Läkin wäğdä itelgännärneñ berse genä dä ütälmäde. Kiresençä, alar çikläre uratılıp alınğan xezmät lager''larına ozatıldılar, ber öleşe isä atıp üterelde. Alar arasınnan isän qalğannarı 1956 yılda Xruşçovnıñ Sovetlar Berlege Kommunistlar Partyiseneñ General'' Sekretare itep saylanuwınnan soñ anıñ Stalinnı ğayepläwe häm anıñ çorındağı eşçänlekneñ tuqtatıluı näticäsendä bu cäzadan qotıldı. Läkin 1948 yılnıñ aprilendä Mançuryä belän Koreyäda Sovet basımı yuq itelgännän soñ bu Sovet terrorınnan niçek bulsa da qotıla alğan yäisä Sovet basımı astındağı ölkälärdä yäşämäwçe rus möhacirläre Seul, Şanxay häm Hong-Kongqa sıyınıp dönyanıñ törle illärenä qaçu yuılın taptı.

1949 yılnıñ oktäberendä Qıtayda xaqimiätne üz qullarına alğan kommunistlar isä ölkälärdäge möhacirlärne yä Qıtay wıtandaşlığına küçülären, yä dä ildän çığıp kitülären taläp ittelär. Älbättä, ildän çığıp kitüçelärgä üzlären qabul itärlek başqa ber il tabıp, viza aluları citdi ber problema ide. International Organization for Refugees Affairs (Xalıqara Möhacirlär Oyışması) mondıy kebeklärne waqıtlı räweştä Filipinnarnıñ 7 çılbırlı utrawdan barlıqqa kilgän Tubabao (Tubuai) utrawlarınnan Ğuyan häm Samarasqa urnaştırdı. Qaçqınnarnıñ kübese bu utrawlarda bik awır klimat şartlarında viza kötä-kötä berniçä yılğa qaldı. Näticädä bu qaçqınnar AQŞ, Kanada, Avstraliä häm Törkiä kebek däwlätlär tarafınnan qabul iteldelär. Qıtay watandaşlığına küçüçe yäşlärneñ xäle isä Sovetlar Berlegendä yäşäwçelärdän ällä ni ayırlımadı. Gärçä xezmät lagerlarına yabılmadılar, ämma kommunistlar rejimınnan ğadel häm yaxşı mönäsäbät tä kürmädelär.

Prof. Dr. Nadir Däwlätneñ “ Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” isemle xezmätennän өzeklär tıñladığız. Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
XS
SM
MD
LG