Accessibility links

Tobol Däwlät Pedagogiä Univetsitetınıñ rus-tatar bülegenä 50 yıl


Tobol däwlät pedagogiä institutınıñ rus-tatar bülege Rusiäneñ başqa yuğarı uqu yortlarındağı şundıy büleklärdän tarixı belän dä, bügenge köndäge üzençälekle tormışı belän dä häm üz aldına quyğan maqsatları belän dä ayırılıp tora. Tikkä genä institut rektorı Sergey Slinkin bülekneñ açıluına 50 yıl, qabat yañartıluına 15 yıl tuluğa bağışlanğan tantanğa kilgännär aldında bülekne “institutıbıznıñ encese” dip atamadı.

-Это наша изюминка на самом деле. Мы этим гордимся. Если мы берем ВУЗы близлежащие, мы считаем, что такая изюминка только у нас. Традиционно это отделение называется русско-татарское. Традиционно готовили учителей русского языка и татарского языка и литературы. И больше там шаг в лево, шаг в право исключался. Мы подумали, что это не правильно. Национальная школа это не только язык. Это и другие предметы. Это история, другие иностранные языки. Могут быть и другие сочетания. Учитель татарского и иностранного языка реализовано. Уже второй год реализуется. Думаем серьезно об учителе татарского языка и истории. И о специализации практическая журналистика.

Yuğarı uqu yortlarında milli belgeçlär äzerläwçelär yuq tügel. Ämma Tobol pedagogiä institunınıñ başqalardan ayırmalı bularaq bu bülektä üzeneñ kandidatlıq dissertatsiäse yaqlaw şurası bar. Rektor süzlärençä anı açu häm Mäskäw aldında kiräklegen dälilläw ber dä ciñel bulmağan. “Tatar ğilme öçen änä Qazan bar, şul citmägän meni inde digän süzne aña hätta WAQ ta da äytkännär”. Seber tatarlarınıñ üzençälekle xalıq buluın, anıñ tarixın, mädäniätın, ädäbiätın, telen öyränü zur iğtibar sorawın qabat-qabat söyläp kürsätergä turı kilgän. Bu kandidatlıq dissertatsiäse yaqlaw sowetında 4 keşe yaqladı. Ä iñ berençese - institutnıñ tatar tele häm ädäbiätı kafedrası uqıtuçısı, Wağay rayonınıñ Yurmı awılı qızı Miläwşä Azisowa buldı. Filologiä fakultetınıñ tatar tele häm ädäbiätı kafedrası citäkçese filologiä fännäre kandidatı Flera Säyfullina süzlärençä, alar matur ber ğäilä şikelle yäşilär.

-Kafedra eşe belän çın küñeldän qänäğät dip äytä alam. Bezneñ kafedra uqıtuçıları eşlägän qädär uqıtuçılar ber kafedrada da yuq. Härber balanıñ bez ata-anasın beläbez, mäktäben beläbez. Ni däräcädä uquın, ekzamennarın qaysı çisloda kem birgänen beläbez. Härber uquçını qullarınnan totıp obşçejitiägä barıp urnaştırabız. Ay sayın tikşerep yöribez obşçejitiädäge xälen. Kafedranıñ eşe buyınça min qänägätmen 125 %qa.

Kafedralarda yaqlaw sowetı başqalarda yuq, bezdä genä. Aspiranturalar da berniçä genä kafedrada bar, şul isäptän berençelärdän bezdä buldı. Bügenge köndä kafedrada 8 ğalim bar. 3 fän doktorı: Rawil Wafeyev Xantı Mansiyskiydan, Mirfatix Zäkiev, Färit Yäxin Qazannan kilep yörilär. Annan qala üzlärendä 3 fän kandidatı eşli. 2 yäş uqıtuçı aspiranturada uqıy. Kiñ qırlı fänni eş alıp barıla. Seber tatar teleneñ fänni üzençäleklären häm başqa tellär belän çağıştırıp öyränälär. Seber tatarları arasınnan çıqqan ğalimnärne häm alarnıñ icatın öyränep dönyağa çığaralar. Mäsälän Mäwlikäy Yumaçıyqovnı, Şäkür bine Ğawaznı kemnär genä belä ikän? Könbatış seberdäge xäzerge çor ädäbiätı- Bulat Söläymanov, Yaqub Zänkiev häm başqalar da çittä qalmıy. Äle yaña ğına Flera Säyfullinanıñ yuğarı uqu yortları häm pedkolledjlar öçen “Tömän ölkäse tatar ädäbiätı” digän kitabı dönya kürde. Fännär kandidatı Klim Sadıqov milli mäktäplärdä tatar telen uqıtu metodikası buyınça fänni ezlänülär alıp bara. Flera Sägit qızına qädär kafedranı Rawil Wafeyev citäkli. Rawil Wafeyev rus-tatar bülege yañadan torğızılğaç Qırğızstannan tuğan yağına qayta. Häm iñ berençe keşe bulıp ul institut citäkçelege aldında tatar tele häm ädäbiätı kafedrası açu kiräklegen äytep çığa. -Uqu taläbe buyınça bezgä kafedra açu kiräk ide. Bu mäsälä sowetta quyılğan ide. “Rus-tatar bülege bulıp, tatar bülegeneñ kafedrası bulmasa bu fiksiä dip äytkäç, Yekovenko sowetqa quyıp xäl itte.

Qayberäwlär üpkäläp quyalar Xantı-Mansiyskiyğa kitüemä. Mine anda menä monday uq milli bülek açarğa çaqırdılar. Min kilgänçä xantlarğa, mansilarğa rodnoy yazıq digän yuq ide. Anı açu öçen monda täcribä bar Tobol şähärendä. Ul täcribäne qullanıp anda açarğa kiräk ide. Yugoriä däwlät universitetınıñ humanitar eşlär prorektorı, ğalim Rawil Wafiev süzlärençä, Tobol täcribäse tönyäq xalıqlar öçen ürnäk bulıp tora. Tobolnıñ zur täcribäsenä tayanıp Tömän däwlät üniversitetında ğalimä Xänisä Alişinä tırışlığı belän studentlarğa tatar tele belgeçlege birelä başladı. Bäyräm tantanasında studentlar belän dä gäp qorırğa turı kilde. Zilä Zaripowa, Ruzana Taxirowa 4nçe kursta uqıylar, Roza Wäliewa 3nçe kursta. Ä Zölfirä Muraliewa isä kürşe Omski ölkäseneñ Çernadım awılınnan. Alar barsı da awıl qızları. 400 sum stipendiä alalar. Anıñ östenä tağın 500-600 sum matdi yärdäm alıp toralar. “Stipendiä citä!” dilär qızlar. Tulay toraqta da yäşäw qurqınıç tügel ikän. Bik nıq saqlıylar, bik qatğıy taläplär quyılğan. “Awıldan kilgän bäräñge, qaymaq, it, änilärebez peşerep cibärgän şäñgälär aqçanı totıp betermäs öçen teräk bulıp tora dilär”,- alar. Tik menä Omski yağı qızı Zölfirä genä yılğa ike märtäbä qayta ala. Ara yıraq. “Bik kiräk bulsa aqça cibärälär. Ä bolay stipendiäne citkerergä tırışam”,- di ul. Ğazinur İzmaylov tumışı belän Toboldan. 4nçe kursta uqıy. Başta institutqa kergändä tatarça bik naçar söyläşkän ul. Xäzer isä üze äytmeşli “yararlıq”. Betergäç eşkä qaya barasın älegä belmi. Mäktäpkä kitär ide uqıtuçılarnıñ aqçaları az. “Şuña kürä, kübese mäktäpkä barmıy”,- di Ğäzinur. Lida 4 nçe qursta uqıy. İre Dinar belän, ul şulay uq student, bäbi kötälär. Berençe kursta tanışqannar. Ber-bersen söyüläre student tormışınıñ awırlığına kirtä bula almağan. Alar öçen student tormışınıñ iñ awır yağı - fatir mäsäläse. Fatirğa meñ sum, ike meñ sum da tülägän oçraqlar bulğan. Küp oçraqta azıq-tölek belän dä, aqçalata da awıldan ikeseneñ dä äti-äniläre yärdäm itep tora. Lida bäbi tapqaç çittän torıp uquğa küçmäyäçäk. Awıldan änise kilep bäbine qaraşırğa wäğdä itkän.

-Härwaqıtta da şundıy matur yawlıq bäyläp yöriseñme? -Härwaqıtta da. -Sere närsädä? -Namaz uqıym. Rüzä oşlayım. -Dinar moñarğa qarşı tügelme? -Şulay uq namaz uqıy. -Sez üzegezne bäxetle sanıysızmı? -Allağa şöker!

Tağın ber student belän gäp qorırğa turı kilde. İlşat Xalitov çatırdatıp tatarça söyläşä, Tübän Täwde rayonınıñ Buxarıyn awılı yegete ul. 3nçe kursta uqıy.

-VUZnı betergäç qaya barırğa uylıysıñ? -Min militsiägä kerergä dip uylıym inde üzemnän. Belmim niçek kilep çığar. -Ni öçen? -Yuğarı belem belän kersäñ anda zwanie birelä keçkenä bulsa da. Urnaşırğa ciñel dip işetkän idem min.

Flera Säyfullina süzlärenä qarağanda bülekkä uqırğa kergän studentlarnıñ belem däräcälären ğömüm taläplär belän çağıştırsañ, 5-6 nçı sıynıf tiräse. İñ aqsağan yaq - ädäbi äsärlär uqılmağan. Ämma aralarında tatar ädäbiätın bik yaxşı belgännäre dä oçrap quya. Ğayaz İsxaqıy turında menä digän itep söyläp birüçelär dä bar ikän. 5 yıl däwerendä studentlar tatar telendä 5 meñ säğät törle fännärne öyränälär. Annan qala böten tärbiä çaraları, därestän tış bulğan eşlär, uqıtuçılar belän üzara aralaşular tatar telendä genä alıp barıla. Ämma kafedra citäkçese äytüençä, 15 yıl uqıtu däwerendä ber genä mäktäptän dä, “bezgä tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçısı kiräk, betergännärneñ bersen cibärä almassızmı”,- digän soraw bulmağan.

-Min närsägä genä ömetlänäm - köç yuqqa kitmäs. Öydä bulsa da, balaları belän bulsa da şuşı yünäleştä eşlärlär äle. Qaydadır urıs mäktäplärendä dä eşlärgä turı kilgän oçraqta da balaların milli ruxta, milli iman belän nindider tatar ruxında tärbiälärgä yärdäm itsä dä, ber studentnıñ ike balası tuıp ike balası da tatar balası bulıp üssä dä bezneñ faydabız, izgelek eşlärdä suğa salmabız, qaydadır bezneñ eşneñ näticäse bardır dip ömetlänäbez. Başqaça mömkin tügel.

Bülek bäyrämendä qunaqlar küp ide. Alabuğa, Stärletamaq, Qazan häm başqa şähärlärneñ yuğarı uqu yortlarınnan wäkillär qatnaştı. Tatarstan respublikasınıñ fän häm mäğärif ministrı yärdämçese Sabirov äfände üzeneñ qotlaw süzendä Tömän ölkäse belän Tatarstan arasında mäğärif äşlärendä bağlanışlarnıñ yıldan-yıl üsüen bilgeläp ütte. Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı räiseneñ berençe urınbasarı Rinat Wäliulllin Tobol pedagogiä institutındağı bu bülekneñ böten Rusiä külämendä etalon bulıp toruın äytte. -Bu çın mäğnäsendä şulay häm alarnıñ Tatarstan belän nıq elemtädä toruları bik quanıçlı. Häm anı bez Qazanda torıp ta şulay ikänen çittän küräbez. Räsäy buyınça qarağanda, küp mäktäplär yabılğanda, Tobol tatar bülegeneñ şulay itep eşläp kilüe häm inde üzeneñ däwerendä 250 studentnı çığaruı, yañadan kandidatlıq dessertatsiälären yaqlaw buyınça sowet açılu ul alar öçen bik zur küreneş. Ägär cirle organnar üzläreneñ mädhiälären birmäsälär bu eşlärneñ barsın da eşläp bulmas ide.

Qunaqlar arasında uzğan ğasırnıñ 50nçe yılları urtasında Tobolda rus-tatar bülegendä belem birgän uqıtuçılar Qazannan kilgän ğälimnär Qazan däwlät pedagogiä universitetı professorı, filologiä fännäre doktorı Färit Xatipov häm Qazan däwlät universitetı professorı, filologiä fännäre doktorı Azat Äxmädullin da bar ide.

-Min Min Qazan däwlät uniwersitetında dissertatsiä yaqlağaç monda naprawleniä buyınça kildem. Bezdän ber yıl alda Ğabdelxäy Äxätov kilep kafedrada da eşli başlağan ide inde. Ul kafedranı oyıştıru burıçların ütärgä tieş ide. Bez Ğomär Sattarov belän 55 nçe yılnı kildek. Kafedranı tuplıy başladıq. Azat Gilmullowiç ber yıldan soñ kilde. 56 nçı yılnı. Kafedra ällä ni zur da tügel ide. Şähär häm ölkä tormışında ber kultura üzäge räweşen aldı. Anda uquçılarğa leksiälär uqu belän genä çiklänmilär ide. Awıllarğa da çığıp leksiälär uqıylar. Şähär külämendä muzıkal ädäbi kiçälär konsertlar ütkärälär. Şähär teatrında, ölkä teatrında spektäkllär quyalar. Menä gazeta oyıştırıldı bit inde. Min anda ber yıl cawaplı sekretar bulıp eşlädem. Ğomümän görläp aldı ul. -Kilügä iptäşlärem täqdime belän bez spektakl quyarğa uyladıq. Häm quydıq närsäne digen? Kärim Tinçurinnıñ “Zäñgär şälen”. Ul bit massovkalar belän bara. Anda muzıka, anda cır. Şunda bezneñ uqıtuçılar barsı dip äyterlek Äxätovtan başqa barsı da şul spektäkldä qatnaştılar. Färit Mirğälimowiç ta, Ğomär Sattarov ta. Min inde Bulat rolendä. Dekabristlar salğan däwlät teatrında eşlädek bez anı. Awıllarda kürsättek. İkençe yılnı bez kiñäştek tä ansambl'' oyıştırırğa uyladıq. 30 keşelek ansambl''. Mandolinalardan, bayannardan torğan üzeneñ soprowojdenie törkeme bar ide. Biyülär quyıp. Ul äybät kenä kilep çıqtı. Nu annarı kitergä turı kilde inde. -Nik kittegez? Nik qaytıp kittegez? -Çönki beterä başladılar monda bülekne.

Tömän ölkäsendä millli belgeçlär äzerläwneñ tarixına kilsäk, ike yünäleştä alıp barıla. 1930 nçı yılda Tömändä tatar peduçilişçesı açılıp, berniçä yıldan anı Tobolğa küçerälär. Ä Dmitriy Mendeleyev isemendäge Tobol däwlät pedagogiä institutınıñ filalogiä fakultetındağı rus-tatar bülege tarixına kilsäk, 1950 nçe yılda Tömän pedagogiä institutında rus häm tatar tele-ädäbiätı uqıtuçıları äzerläwçe fakultet açıla. 54 nçe yılda fakultetnı Tobol şähärenä küçerälär. Qazan däwlät pedagogiä institutı uqu plannarı häm programmalar belän yärdäm itä. Ä Qazan däwlät universitetın beterüçelär tatar tele häm ädäbiätı kafedrasına nigez salalar. Anıñ citäkçese filologiä fännäre kandidatı Ğabdelxäy Äxätov bula.

Nail Alan, Tömän
XS
SM
MD
LG