Accessibility links

Amnesty Internationalnıñ 149 ildä keşe xoquqlarınıñ torışı turındağı xisabı


Ämnisti İnternational keşe xoquqların xörmät itügä qarağan dönya külämendä ütkärgän tikşerüeneñ näticälären bügen iğlan itte. Anda keşe xoquqları prinsiplarına, terrorrğa qarşı global suğış köç qulanuğa qarşılıq kürsätügä qarağanda küberäk zian kiterde dielgän. AQŞ ayruça tänqitlängän. Ğıraqnıñ Abu Xraib törmäsendä , Guantanamoda häm Afğanistannıñ Bagram törmäsendä totqınnarnı ezärlkeläv turındağı raportlarnı tieşençä tikşermäve belän Washington qanun xakimiätenä bornın tıqtı dielgän. Raportta şulay uq İran, Russiä, Üzäk Aziä häm Kafkazda da keşe xoquqlarınıñ bozıluı tänqitlängän.

Ämnisti İnternationalnıñ Afğanistannan alıp Zimbabvegä qädäre 149 ildä keşe xoquqlarınıñ torışı turındağı 250 bitlek raportı xaqında ber tapşıruda söyläv mömkin tügel. Anıñ qayber öleşlärenä genä qısqaça tuqtap kitäm. Raportnı tulısınca uqırğa telävçelär bulsa, WWW.Amnesty.org saxifäsenä kersennär. 27 yäşlek yämänle ir-at Camil 2002-nçe yılda Pakistanda qulğa alına. Xäzer ul Guantanamoda totıla. Anıñ änise Suad, ul Pakistanda injinerlıqqa ğına uqıdı häm Camilneñ ballarına bik qıyın dip belderä.

Audio

"İñ zurısı, qızı, ätisen xäterli äldä. Ul uramda keşelärgä qarıy häm etiemne kürdem dip uylıy. Ä xäzer 4 yöşendä bulğanına ber yäş kenä ide . Ul ber närsä dä xäterlämi. Qız bik neçkä küñelle Ul ätisen yädli."

Camil Al Qaeda yäisä Taliban belän bäyläneşe buluda ğäyeplänep, mäxkämäsez Guantanamoda totılğan 500-dän artıq totqınnıñ berse. Ämnisti İnternationalnıñ general sekreatrı İrene Xan, 2004-nçe yılda xökümätlär keşe xoquqları ölkäsendä birgän väğdälärne ütämäv belän genä çiklänmädeler , ä Guantanamo Bayde, Ğıraqta, Afğanistanda , Çeçnädä häm Sudannıñ Darfur regionında väğdälärenä xıyanät tä ittelär dip belderde.

Audio

"Darfurdağı vazğiätne alıyıq. Keşe xoquqlarınıñ bozıluı turında raportlar bulsa da, BMOnıñ İminlek Şurası çaralar kürä almadı. Qıtay xökümäte mänfäğätläre bulğannıqtan ber närsä eşlämäde. Russiä xökümäte Sudan belän qoral sävdäse säbäple çaralar kürmäde. AQŞ Darfur vaqiğälären genosid dip atasa da, tuqtatırlıq näticäle çara kürmäde. Xökümätlärneñ Ğıraq yäisä Afğanistanda iminlek väğdäsen alıyıq, monı ğämälgä quya almadılar."

Xannıñ süzlärençä, Washington anıñ urnına sorauğa tartu texnikasın aqlau öçen Jeneva konvensiäseneñ şartların yomışarttı, dönyadağı super dävlät keşe xoquqları standartın urnaştıru rolen uynıy almadı. Ämnisti Guantanamonıñ totıqlar totılğan öleşen zamanıbıznı Gulagı dip atadı. Ämnisti süzçese Brenden Paddy bu xaqta bolay dide

Audio

"Bez Guantanama zamanıbıznıñ Gulagı dip atasaq ta, Guantanamo yaki AQŞ idaräsendä bulğan başqa totıq urınnarın Sovet Gulagları belän çağıştırırğa telämibez. Bez bu äytemne Guantanamoda bulıp yatqannarğa, anda keşelärneñ xalıqara qanunnarnı bozıp möddätsez totılularına häm başbaştaqlıq praktikasına borçıluıbıznı kürsätü öçen qullanabız."

Ämnisti İnternationalnıñ raportında Rusiä xökümäteneñ Çeçnädä vazğiät normallaşa digän raslauları kire qağılğan, İminlek Köçläre keşe xoquqların bozğan oçraqlarda da cazağa tartıludan imun digän yomğaq yasalğan. Rusisä soldatlarınıñ xatın-qızlarnı köçläve, çäberläve xaqında misalar kiterelgän. Ämnisti süzçese Paddy bolay di

Audio

"Qorallı Çeçen separatisltları da keşe xoquqların tupas bozalar. Mäsälän Beslannı ber närsä belän dä aqlap bulmıy. Läkin, Çeçnäneñ üzendä dä Mäskäv tarafınnan yaqlanğan Çeçnä xökümäteneñ qoralı törkemnäre häm Rusiä köçläre tınıç Çeçnä keşelärenä köçläv, üterö , qulğa alu kebek qotoçqıç cinayätlär eşlilär."

Ämnisti raportına qarağanda, İnguşetiädä dä keşe xoquqları ölkäsendä vazğiät naçarlana bara häm Russiäneñ küpkenä regionarında etnik häm milli azçılıqlar rasistik höcüm qorbannarı bulalar. Üzäk Aziädä Qırğızıstan belän Qazaxstan qaçıp çıqqan uygurlarnı ülem cazası bulğan Qıtayğa kire tapşıru praktikası säbäple tänqitlängän. Üzbäkstan yözärlägän möselmannı ğäyeplären ispat itmiçä, qulğa aluda, ğadel bulmağan xökem protseslarında xökem itüdä, sorau alu vaqıtında eskänçä metodların qulanuda ğäyeplängän. Törkmänstanda keşe xoquqların bozu bik cäyelgän , dini açzılıqlar häm sivil cämğiät aktivistları ezärlkelänä, törmälärgä yabıla. Tajikstanda militsiäneñ naçar mäğämäläse häm cäberläve turında äytelgän. Paddy keşe xoquqarı ölkäsendä qayber uñay täräqqiät Ukraina häm Yaqın Könçığışta buldı dip tä belderde häm BMOnda keşe xoquqların ğämälgä quyu mexanizmı mäsäläsendä reformağa taba adımnarnıñ atlanuın xupladı.

Färit İdelle, Praga.
XS
SM
MD
LG