Mäğlüm SSSR çineft belän tabiği gazga bay il ide. 1991 yıl azağında SSSR taralıp 15 bäysez il barlıqqa kilgäç, alarnıñ ekomomikaları, xucalıqları da berberennän ayrıldı. Bigräk tä şuşı cir astı baylıqlarğa iä Äzärbaycan, Tөrkmänistan, Qazaqstan häm Üzbäkstan өçen bu täräqqiät uñay dip bäyälände. Rusiä isä ber өleş baylıqnı yuğaltqan bulsa da, anıñ territoriäsendä dä citärlek neft häm gaz bar. Rusiäneñ çit il keremnärendä bu ikese bik zur urın tota. Başqaça äytkändä, Rusiä Tatarstan belän Başqortstan, Çäçänstan häm Seberdän cıyğan baylıqların totrıqlı valyutağa äyländerep tora. Bolardan cirle xalıqa ütkändä ni xätle pay tөşte, xäzer ni xätle tөşä bu turıda belmibez. Şiksez bäysez ber ildä isä bu baylıqtan kilgän tapış turıdan-turı üzenä qala.
1992 yılda SSSR-nıñ elekke 15 soyuzdaş respublikası bäysez bulğaç alardağı cir astı baylıqları başqa illärne dä cälep itä başladı. AQŞ, Britaniä, Fransiä, İtaliä häm başqa illärneñ neft häm gaz şirkätläre qızıqsınuların kürsättelär. Näticädä Qazaqstan, Tөrkmänstan häm Äzärbaycanda xalıqara şirkätlär salğan kapital häm texnologiä aşa yaña neft häm tabiği gaz yatmaları tabıldı. Inde bu illärneñ qayğısın şuşı baylıqların çit il bazarlarına satu mäsäläse tora. Mäskäw alarğa bu mäsälädä üz yulın kürsätte. Yäğni SSSR çorında tөzelgän ütkärgeçlär, yäğni minem aşa çineftgez belän tabiği gazığıznı sata alasız dide. Häm eşlär, başqa ütkärgeçlär bulmağanlıqtan, 15 yıldan birle şulay alıp barıla. Tabiği Äzärbaycan, Qazaqstan yaki Tөrkmänistan bu xäl belän bik qänäğät tügellär. Çөnki şulay itep alarnıñ başqa illär belän satulaşu mөmkinlekläre kimi häm härdaim Rusiägä moxtac xäldä qalalar. Misalga, Qazaqstan Kaspi diñgeze aşa salınaçaq ütkärgeç belän BTC ütgärgeçenä totaşıp dөnya bazarlarına neft satarğa teli. Şulay uq Tөrkmän tabiği gazı da şul yul aşa Tөrkiädän dөnyağa çığarıla ala. Ämma Kaspi Dingezeneñ statutı 15 yılda bilgelänmägän, yaki bilgelänüwenä qomaçawlanğan өçen çişelä almadı. Kaspiğa yarı bulğan altı il diñgezne niçek urtaqlaşa qullanaçaqları turında soñğı süzne äytä almağaç, biredän ütkergeç tä uzdırıp bulmıy.
Inde bu oçraqta BTC ütkärgeçeneñ salınıp betüwe belän Äzärbayçannıñ Rusiä ütkärgeçlärenä moxtaclığı betäçäk. Iñ kimendä ike yaqlı da neft sata alu mөmkinlegenä ireşä. Şiksez bu AQŞ-nıñ da telägenä turı kilä.
1774 km ozınlığındağı BTC neft ütkärgeçeneñ yaqınça өçtän-ike өleşe Tөrkiädän uza. Bu ütkergeç Urta Diñgez portı Ceyhanda tämamlana. Çineft biredän tankerlarğa yөklänep tөrle illärgä eksport iteläçäk. Tөrkiädäge torbalarnı salu eşendä kiçegü buldı. Biş aydan soñ ul da tämamlanaçaq. Läkin iñ mөhimi şuşı ütkergeçkä Baqıda berençe neftnäñ pompalanuwı buldı. Şuşı neftneñ Ceyhanga barıp citüwe dä baytaq waqıt alaçaq. Proyekt 3.6 milliard dollarğa tөşte. Açu tantanasına Äzärbaycan Prezidentı Aliyev, Tөrek kollegası Sezer, Gөrce kollegası Saakaşvili, AQŞ Energiä Ministrı Bodman belän neft şirkäte BP-nıñ citäkçese Lord Browne qatnaştılar. Tantanada Qazaqstan prezidentı Nazarbaev tä bar ide. Şuşı ütkärgeçtän yılına 50 million tonna neft ütäçäk. Saakaşvili süzläre belän äytkändä bu Äzärbaycan belän xezmättäşlek itkännärneñ geopolitik ciñüwe bulıp tora.
28 May Şimbä kөnne İstanbulda tatarlarnı qızıqsındırğan ber mөhim waqiğa bula. Qazanıñ 1000 yıllığına bağışlap fänni simpozium ütkärelä. Sipoziumnı Tatarstannıñ Tөrkiädäge wäkälätle wäkilçelege, İstanbul şähäreneñ Mädäniät Dairäse, İdel-Ural Tөrekläre Cämğiäte oyıştıra. Simpoziumnı Yeditepe Universitetınnan prof. Nadir Däwlät alıp bara. Tatarstannan professorlar Fayaz Xucin belän Gamircan Däwlätşinnär qatnaşa. Tulıraq mäğlümätne kiläse tapşırularda tıñlıy alasız.
Äxtäm İbrahim, İstanbul
1992 yılda SSSR-nıñ elekke 15 soyuzdaş respublikası bäysez bulğaç alardağı cir astı baylıqları başqa illärne dä cälep itä başladı. AQŞ, Britaniä, Fransiä, İtaliä häm başqa illärneñ neft häm gaz şirkätläre qızıqsınuların kürsättelär. Näticädä Qazaqstan, Tөrkmänstan häm Äzärbaycanda xalıqara şirkätlär salğan kapital häm texnologiä aşa yaña neft häm tabiği gaz yatmaları tabıldı. Inde bu illärneñ qayğısın şuşı baylıqların çit il bazarlarına satu mäsäläse tora. Mäskäw alarğa bu mäsälädä üz yulın kürsätte. Yäğni SSSR çorında tөzelgän ütkärgeçlär, yäğni minem aşa çineftgez belän tabiği gazığıznı sata alasız dide. Häm eşlär, başqa ütkärgeçlär bulmağanlıqtan, 15 yıldan birle şulay alıp barıla. Tabiği Äzärbaycan, Qazaqstan yaki Tөrkmänistan bu xäl belän bik qänäğät tügellär. Çөnki şulay itep alarnıñ başqa illär belän satulaşu mөmkinlekläre kimi häm härdaim Rusiägä moxtac xäldä qalalar. Misalga, Qazaqstan Kaspi diñgeze aşa salınaçaq ütkärgeç belän BTC ütgärgeçenä totaşıp dөnya bazarlarına neft satarğa teli. Şulay uq Tөrkmän tabiği gazı da şul yul aşa Tөrkiädän dөnyağa çığarıla ala. Ämma Kaspi Dingezeneñ statutı 15 yılda bilgelänmägän, yaki bilgelänüwenä qomaçawlanğan өçen çişelä almadı. Kaspiğa yarı bulğan altı il diñgezne niçek urtaqlaşa qullanaçaqları turında soñğı süzne äytä almağaç, biredän ütkergeç tä uzdırıp bulmıy.
Inde bu oçraqta BTC ütkärgeçeneñ salınıp betüwe belän Äzärbayçannıñ Rusiä ütkärgeçlärenä moxtaclığı betäçäk. Iñ kimendä ike yaqlı da neft sata alu mөmkinlegenä ireşä. Şiksez bu AQŞ-nıñ da telägenä turı kilä.
1774 km ozınlığındağı BTC neft ütkärgeçeneñ yaqınça өçtän-ike өleşe Tөrkiädän uza. Bu ütkergeç Urta Diñgez portı Ceyhanda tämamlana. Çineft biredän tankerlarğa yөklänep tөrle illärgä eksport iteläçäk. Tөrkiädäge torbalarnı salu eşendä kiçegü buldı. Biş aydan soñ ul da tämamlanaçaq. Läkin iñ mөhimi şuşı ütkergeçkä Baqıda berençe neftnäñ pompalanuwı buldı. Şuşı neftneñ Ceyhanga barıp citüwe dä baytaq waqıt alaçaq. Proyekt 3.6 milliard dollarğa tөşte. Açu tantanasına Äzärbaycan Prezidentı Aliyev, Tөrek kollegası Sezer, Gөrce kollegası Saakaşvili, AQŞ Energiä Ministrı Bodman belän neft şirkäte BP-nıñ citäkçese Lord Browne qatnaştılar. Tantanada Qazaqstan prezidentı Nazarbaev tä bar ide. Şuşı ütkärgeçtän yılına 50 million tonna neft ütäçäk. Saakaşvili süzläre belän äytkändä bu Äzärbaycan belän xezmättäşlek itkännärneñ geopolitik ciñüwe bulıp tora.
28 May Şimbä kөnne İstanbulda tatarlarnı qızıqsındırğan ber mөhim waqiğa bula. Qazanıñ 1000 yıllığına bağışlap fänni simpozium ütkärelä. Sipoziumnı Tatarstannıñ Tөrkiädäge wäkälätle wäkilçelege, İstanbul şähäreneñ Mädäniät Dairäse, İdel-Ural Tөrekläre Cämğiäte oyıştıra. Simpoziumnı Yeditepe Universitetınnan prof. Nadir Däwlät alıp bara. Tatarstannan professorlar Fayaz Xucin belän Gamircan Däwlätşinnär qatnaşa. Tulıraq mäğlümätne kiläse tapşırularda tıñlıy alasız.
Äxtäm İbrahim, İstanbul