Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatarlar häm aragonnar


May ayınıñ ikençe könendä Mäskäwdä skul'ptor häm rässam Anxel' Orenzansnıñ kürgäzmäse açıldı. Bu kürgäzmä Arbat uramında Puşkin muzeenda eşläde häm 29 mayda skul'ptornıñ sawbullaşu mäclese belän yabıldı. 1 iyünnän bu kürgäzmä Sankt—Peterburg şähärendä, Rumyansev sarayında däwam itäçäk. Annan soñ İtaliäğa, Venetsiä şähärenä kitäçäk.

Skul'ptor häm rässam Anxel' Orenzans İspaniäda, Arağon ölkäseneñ Uesqa provinsiäsendä, Larues awılında tuğan, Barselonada häm Parijda uqığan, xäzer N'yu-Yorkta häm Parijda yäşi. Anıñ Mäskäwdäge häm Piterdağı kürgäzmäläreneñ tatarlarğa nindi qatnaşı bar soñ?

Eş şunda: bu kürgäzmäne oyıştıruda qatnaşuçılarnıñ, anı buldıruçılarnıñ kübese Mäskäwgä çittän kilep yäşäwçe tatarlar. Skul'ptornıñ yärdämçese häm tärcemçese dä tatar keşese, Mordoviädan, Aqsyun awılınnan. Kürgäzmädä texnik belgeçlär bulıp eşlägän tatarlar arasında şul uq Aqsyun awılınnan Marsel' Yenaleev, Tawla awılınnan Yunir Almakaev, Malik Yambuşev, Ravil' Syafukov. Kürgäzmäne açu tantanasında xalıqnı qarşı aluçı qızlarnıñ citäkçese İl'vira Yapparova Üzbäkstanda tuğan, ämma anıñ äbise Mordoviäneñ Yenä awılınnan. Skul'ptornı avtomobilendä yöretüçe Yaqub ta Mordoviäda tuğan, Omız awılında. Kürgäzmäne Mäskäw televideniesı belän elemtägä kergezüçe Al'fiä Çebotarewa Omskida tuıp üskän. Kürgäzmäne, skul'ptornıñ eşen fotoğa töşerep baruçı Äşräf tä tatar keşese.

Şulay itep, skul'ptor Anxel' Orenzansnıñ bu kürgäzmäsen oyıştıruda berdän 9 tatar keşese qatnaştı. Şul may ayı könnärendä Anxel' Orenzans häm anıñ bertuğanı Al Orenzans tatarlar belän küp aralaştılar, alarnıñ tırışıp eşläwlärenä zur bäya birdelär. Şulay uq alar tatarlarnıñ tarixlarınnan küp kenä mäğlumat tä aldılar.

Anxel' Orenzans fondınıñ direktorı Al Orenzans kürgäzmädä eşlägän tatarlar turında şulay äytte:

“This is the first time that I have met real Tatars. I have heard about them and I have heard their name in news and in some historical contexts. But this is the first time that I meet them face to face. And it happens that this Tatar community in Moscow seems to be very well organized, very eifficient, hard working people, extremely effective. They are very quiet, so it has been a very delightful experience. (Tärcemäse:Min berençe qat çın tatarlar belän oçraştım. Min alar turında yañalıqlarda işetkänem bar ide häm tarixi tekstlarda uqığanım bar. Ämma alar belän yözgä- yöz berençe qat oçraştım. Mäskäw tatarları yaxşı oyışqan ikän, alar uñğan keşelär, küp eşli torğan keşelär, bik uñğannar. Alar bik tınıç keşelär, şunnan alar belän eşläw bik küñelle buldı.)

Al Orenzans tatarlar belän aralaşqanda alar turında küp mäğlumat aluına bik şat.

I had the opportunity in our spare time to hear notes over the history of the Tatar civilization, culture, history, troubles, difficulties across the not centuries, across the millenia. (Tärcemäse: Bezneñ eştän buşağan waqıtlarda tatarlarnıñ meñ yıldan artıq bulğan sivilizatsiäse, mädäniäte, tarixı turında, tatarlarnıñ öleşenä tigän borçılular, awırlıqlar turında işetergä mömkinlegem buldı.)

Al Orenzans üze dä tatarlarğa üzeneñ tuğan ile häm tuğan xalqı turında küp söyläde. İke tuğan Orenzanslar İspaniäneñ Arağon ölkäsennän. Ä Arağon xalqı töp ispan xalqınnan ayırıla. İspaniädä xäzer 18 milli-territorial' berlek bar. Şular arasında Bask ile, Kataloniä, Andalusiä, Ğalisiä häm başqalar. Arağon İspaniäneñ Fransiä belän çigendä, Piriney tawlarında urnaşqan. Arağon xalqınıñ borınğı tele - katalon teleneñ ber dialektı dip sanala. Ämma xäzerge zamanda bik küp arağonnar üz tellären yuğaltqan, ispan telendä söylilär.

Üz waqıtında Arağon bäysez häm köçle däwlät bulğan. Ul 9 ğasırdan bilgele. 12 ğasırda Barselona grafları Arağonğa quşıla häm böten Kataloniä cirläre dä Arağonğa kerä. Urta ğasırlar öçen bik köçle bulğan Arağon däwläte Urta diñgezdä köçle flot totqan, törle diñgez artı cirlären üz qulına töşerä barğan. Mäsälän, Arağon korol'läre qulında xäzerge İtaliäneñ Sitsiliä utrawı häm Neapol' şähäre bulğan. Arağonnar Sardiniä, Balear utrawların yaulap alğan. Şulay uq arağonnarnıñ Ädrän diñgez yarlarında da küp bilämäläre bulğan, xätta Gretsiäneñ dä ber öleşe, şul arada Afinı şähäre dä arağonnar qulında bulğan. Arağon xäzerge İspaniägä kergän Walensiä däwläten dä yaulap alğan. Ul waqıttağı Awropada Arağon iñ köçle däwlätlärneñ berse bula. Ämma 1469 yılda Arağon korole Fernando häm Qastiliä däwläteneñ korolevası İsabel öyläneşälär häm şul Arağon belän Qastiliä federatsiäsen İspaniä dip atıy başlıylar. Başta Arağonnıñ ähämiäte bik zur bula. Mäsälän, Amerikanı açuçı Xristofor Kolumb ta Arağon däwläte aqçasına tözegän qorablarğa utırıp Atlantik okean aşa kitä. Ämma waqıt ütä barğan sayın Qastiliäneñ başqalası Madrid kütärelä barğan, kastil' tele yaña İspaniä däwläteneñ ispan telenä äverelgän. Küp arağon xalqı kastil' telendä söyli başlağan, kastil' mädäniäte, ğoref-ğadätlären ala barğan. Şulay da, assimilyatsiägä karamastan, arağonnar üzlären “ispanlı” dip tanımıy, üzlären “aragones” dip äytälär. Orenzanslar tuğan Larues awılı da küptän inde ispan telenä küçkän, ämma alar da üzlären “ispanlı” diep sanamıy, ğorur bulıp üzlären “aragones” dip atıylar. Soñğı yıllarda İspaniädä milli azçılıqlar mädäniätenä, tellärenä zur iğtibar birelä. Qatalan, bask häm başqa tellärdä kitaplar, ğazetlar, jurnallar basıla. Mäktäplärdä tuğan tellärdä uqıtu kertelä.

Only very recently, with the division of Spain into 18 different nationalities, or regions, or communities, Aragon has appeared again as political, individual entity, called la communidad autonoma de Aragon, Aragonese community. (Tärcemäse:Küptän tügel genä, İspaniäne 18 törle millätkä, yäisä, regionğa, obşçinağa bülgäç, Arağon yañadan säyäsi berlek itep kilep çıqtı. Anıñ iseme Arağon avtonom ölkäse, Arağon däwläte.)

Bu skul'ptor Anxel' Orenzans fondınıñ direktorı Al Orenzans ide. İke bertuğan Orenzanslar Mäskäwdä kürgäzmälären oyıştırğanda, alarnıñ yärdämçeläre arasında küpçelege tatarlar ide häm äle kürgäzmäne Sankt-Peterburgta urnaştıruda da kübesençä tatarlar qatnaşa.

Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan häm Mäskäwdän İrek Bikkinin.

XS
SM
MD
LG