Accessibility links

Кайнар хәбәр

" Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” Prof. Dr. Nadir DÄWLÄT (3. өleş)


İnäyätulla (Äxmädi) Säli-Äxmät yärdäme belän Xarbinğa mäktäp tözeleşe öçen aqça cıyıla. 1918 yılda inde mäktäptä 100gä yaqın uquçı belem ala. Rus inqilabınnan soñ Xarbinğa tatar intelligentları da kilä. Mäktäp tä 4 sıynıflı bulıp kitä. Ul yıllarda inde uquçı sanı da artıp 150 gä qadär citä. 1922 yılda isä tatarlar üz ata-babaları tarafınnan İdel-Qama buyında islam dinen qabul itügä meñ yıl tuu uñayı belän mäçet salu qararına kilälär häm tözeleş başlanıp ta kitä.

Läkin 1924 yılnıñ sentäberendä imam (axun) İnayätulla Säli-Äxmätneñ ülü säbäple bu eş tuqtalıp qala. Yänä dä mäçetneñ ber öleşe tözelep, manarasına ay quyılğan bulsa da, berniçä yıldan soñ Qıtayda barlıqqa kilgän säyäsi bolğanular, 1929 yılda Sovet-Qıtay, 1931 yılda Yapon-Qıtay bäreleşüläre, bigräk tä 1932 yılda Xarbinnı su basu fäläkate tözeleş eşläreneñ kiräkle matdi yärdämnän mäxrüm qaluına kiterä. Monnan tış oyışma idaräseneñ citeşsezlekläre näticäsendä 1934 yılnıñ oktäberendä 23 meñ iena burıçı cıyıla. Mondıy xäl şaqtıy ğaybätlärgä häm şiklänülärgä dä säbäp bula. Tağın 1936 yılda Xarbinnıñ yaña imamı Mönir Xasibulla (1896-1944) Yıraq Könçığışta tatarlar yäşägän böten şähärlärne äylänep çığıp yärdäm cıyıp tözeleşne axırına citkerä. Näticädä 1937 yılnıñ 8 oktäberendä “Meñ yıl mäçete” zur ber tantana belän ğibadät öçen açıla.

Xarbin cämğıäte äğzalarnıñ sanı üzgärep tordı. 1917 yılda 200-250 äğzası bulğan bu oyışma 1920 yılda ber niçä meñ äğzağa iä buldı. 1922 häm 1924 yıllarda isä keşelär yaña mömkinleklär ezläp başqa cirlärgä küçep kittelär. 1930 yıllarda Xarbindağı tatarlarnıñ sanı 1000gä qadär kimede. İkençe törle äytkändä, 120 ğailä yäşi ide. Xarbinda yäşäwçe tatarlarnıñ sanı üzgärüenä qarap uquçı sanı da 150lärgä citsä dä, 1930 yıllardan soñ alarnıñ sanı 80 belän 100 arasına qadär töşte. Ul yıllarda inde Xarbin tatar ziratında 500 yaqın keşe kümelgän ide.

Qıtay (häm Mançurya) kommunist xaqimiätenä küçep tatarlarnıñ azayuı belän 1955 yılda böten şäxsi mallar kebek oyışma malları da däwlätläşterelde. 1960 yılda Xarbinda barı tik 4-5 keşe qaldı. Şul räweşle Xarbindağı 60 yıllıq möhacirlek tarix axırına yaqınlaştı.

Xarbin başta tatarlar iñ küp yäşägän ber şähär bulğanlıqtan, dini, milli, sotsial'' häm mädäni eşçänleklär kübesençä monda alıp barıldı. 1920 yıllarda “Yıraq Könçığış”, “Meñ yıl mäçete”, “Bäyräm nurı”, “Çatqı” isemle gazeta-jurnallar çığarılıp kilde. Bolarğa östämä räweştä “Tatar älifbası” (älifba, 2 basma, “Ğaräp älifbası” (uqu) kitabı (4nçe sıynıf öçen 3 törle kitap), “Xisap” (matematiqa) häm “Gabdulla Tuqay şiğırläre” (Tuqaynıñ saylanma şiğırläre) bastırıldı. Bolar mimiografik häm litografik (yäğni taşbasma) basmalar bularaq äzerlände. Näşer eşçänlegen Axun İnayätulla Säli-Äxmät başlap cibärde, Xösäyen Gabdüş (1901-1944) belän soñraq kiläçäktä tanılğan tyurkolog bulaçaq (professor, fännär doktorı) Räşit Raxmäti (Arat) (1900-1964) belän däwam ittelär. Räşit Raxmäti ayırılıp kitü belän böten eş Gabdüşneñ cilkälärenä töşte. 1920 belän 1930 yıllar arasında näşer itelgän bu gazeta, jurnal, kitaplarnıñ tirajı 500 belän 1000 arasında ide. 1930 yıllardan soñ isä näşriät eşçänlekläre Tokioda, 1935 yıldan soñ Mukdenda däwam itelde.

KKT tözeleşe uñayı belän Mançuryaneñ tönyağında Rusiä çigenä yaqın bulğan Mançurya şähärennän soñ ikençe möhim urnaşu urını bulğan Xaylarda şähärneñ qıtaylar yäşägän öleşendä Yevropa çığışlı keşelär yäşägän mäxällä barlıqqa kilde. Şähärneñ bu yaña rayonnarında ruslar, tatarlar, ärmännär häm yähüdilär yäşi ide. Xaylar säwdä üzägenä äverelep, Mongoliädän qaytarılğan mallar belän säwdä itelä ide. Tatarlar, tatarça belän mongolça tuğandaş tel ğailäsenä kergänlektän, qısqa ber waqıt eçendä mongolça häm berniqadär qıtayça söyläşergä öyränälär häm uñışlı ğına eşläp kildelär. Başqa säwdä malları arasında isä Qıtaydan kiterelgän çäy häm tuqımalar häm başqa illärdän qaytarılğan öy cihazları, maşinalar h.b. bar ide.

Prof. Dr. Nadir DÄWLÄT-neñ “ Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” isemle xezmätennän өzeklär tıñladığız. Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
XS
SM
MD
LG