Älegä qädär, Qazan Kirmänendä Qol Şärif mäçete tözep, aña qayçandır urıs yawlap alğançı bulğan tatar ruxın señderep, beraz tatarlıq kerttelär. Läkin, meñ yıllıq Qazannıñ bulğan barlıq tarixi istälekle urınnarı da bügenge köndä küp digändä 300 yıllıq qına. Häm turistlarğa kürsätergä cıyınğannarı nigezdä urıs tarixına qarıy. Menä şundıyraq fikerlär yañğıradı pänceşämbedä uzğan , Qazannıñ möselman izge urınnarı: tarixı häm öyränü problemnarı dip atalğan tügäräk östäldä. Tarix institutı belän berlektä Diniä näzaräte oyıştırğan bu çarada nigezdä ğalimnär qatnaştı. Süz tulayım Qazan turında barsa da, ğalimnär Qazannıñ urta qaban yanındağı , xalıq telendä Ärxäräy baqçası dip atalğan urınğa iğtibarnı kübräk yünälttelär. Eş şunda ki, elek Qazan xannarı yäşägän, yal itkän, qayber oçraqlarda cirlängän urında 17 ğasırda Qazan ärxäräyeneñ yal itü urını tözelä. Läkin, tatar-möselmannar bu urınnı barıber izge dip sanıylar. Bügenge köndä dä, arxeologik qazınular bik az başqarılğan buluına karamastna, bu cirdä, çirkäw nigezlärendä Qazan xanlığı çorına qarağan qäber taşları, qäberleklär tabıla.
Bügenge köndä Ärxäräy baqçasın urıs prawaslaw çirkäwe üzenä qaytarunı sorıy. Älegä qädär anda Niva dip atalğan fänni tikşerenü institutı urnaşqan. Ğalimnär, prawaslaw çirkäwenä qaytaruğa qarşı. Qayçandır, däwlät prawaslaw dinenä östenlek birgän häm tatarnıñ izge urınnarına çirkäwlär tözetkän ikän, bu bügen dä qabatlanırğa tieş tügel dilär ğalimnär. Ärxäräy baqçasın muzey tıyulıq itärgä kiräk häm anda ike mädäniät tä çağılırğa tieş dilär tarixçılar.
Tügäräk östäldä, monnan tış, Qazandağı tağın ber tarixi urın turında süz quzğatıldı. Ul Yılantaw. Urısçası Зилантово гора. Qazannıñ Kirov rayonında urnaşqan. Monda şulay uq elek monastır salınğan bulğan. Bügenge köndä ul monaşkalarğa qaytarılğan. Arxeolog, Qazannıñ meñ yıllığın raslarğa şaqtıy zur köç salğan Ayrat Sıytdikov häm meñ yıllıqnı raslağan, tarix fännäre doktorı Fayaz Xucin , Yılantawdağı xäzerge tözekländerü eşlären wäxşilek dip sanıylar. Çönki, tözekländerü barışında böten tarixi qatlam cimerelde, arxeologlar bu cirdä tieşle qazınular alıp barmağan ide dilär. Şulay itep, tufraq qatlamnarı astında qalğan Yılantawnıñ tatar mädäniäte öleşe yuqqa çıqtı diärgä bula dilär. Şundıy uq wäzğıätne, tarixçılar, Qazannıñ xäzer tämäke fabrikası urnaşqan, danlıqlı Qazan ikonası quyılırğa tieşle monastır tiräsendä dä buluı ixtimal dilär. Bu cirdä dä Qazan xanlığı çorında tatar şähärçege urnaşqan bulğan.
Monnan tış, Qazannıñ başqa urınnarındağı xanlıq çorındağı tatar ziratları, mäçetläre urınnarına bötenläy iğtibar yuq dip baralar. Ul cirlärdä kübesençä çirkäwlär utıra xäzer.
Meñ yıllıq Qazannıñ tatar öleşe ber Kirmändä genä çağılış tabarğa tieş tügel dip sanıylar tügäräk östäldä qatnaşqan distälägän ğalim. Şuña kürä, mä’säläne tiz arada ike din wäkillären dä üpkälätmäslek itep, däwlät oyışmaları belän berlektä xäl itärgä kiräk digän näticä yasadılar. Şul maqsattan tügäräk östälneñ qararın äzerlärgä kileşelde.
Räfis Cämdixan
