Xäterlisezme, Sovet zamanında “İvan Vasil'yeviç hönären üzgärtä” digän bik qızıqlı kinofil'm çıqqan ide? Zamanalar buyınça säyäxät itä torğan maşina uylap çığaruçı ber injener 16nçı ğasırğa, yawız İvan zamannarına barıp çığa. Üzeneñ zolımnarı belän bilgele Möhdiş İvan anda usal itep tügel, ä şaqtıy kölkele xäldä itep kürsätelgän. Xäzerge çornıñ texnik xikmätläre häm keşelärneñ qurıqmıyça üzlärençä yäşäwläre anı yuaşlandırıp cibärä. Qurqıtıp, usallanıp qarasa da, bernärsä dä eşli almıy älege kinokomediädäge İvan patşa.
eñ könnärdä şul uq Möhdiş İvan yañadan Qazanğa kilsä, anıñ xäle tağın da yamanraq bulır ide. Berençedän, anı şähär qapqasında asfal't cäyä torğan zur timer katoklar qarşılıy. Şunda toruçı avtoinspeksiä, militsiä xezmätkärläre dokumentlarnı, maşina töyängän yöklärne tikşerä. Bik küp yullar remontqa tuqtalu säbäple, kürsätkeçlär säfärçelärne taw- çoqır, quaqlar aşa uraw yullarğa yünältä.
k kiräk, alay älege yullardan ütep, Qazan üzägenä eläkkän İvan patşa ni at belän, ni maşina belän xäräkät itä almas ide. Atqa atlansañ, malqaynıñ toyaqları yaña ağızğan qaynar sumalağa yabışa. Patşanıñ küz alları qarañğılanıp, başı äylänäçäk, çönki avtomobil'lärneñ torbalarınnan berkelgän zäñgär töten bik açı häm ağulı. Dimäk, Qazannı alırğa kiräk bulğan patşalarğa häm alarnıñ ğäskärlärenä protivogaz kiep barırğa turı kiläçäk.
köndä qazılğan çoqır-çaqır, tap, kirpeç öyemnäre aşa Qazan buylap barasıñ. Maşinalı uramnardan yort allarına, ixatalarğa kersäñ, anda tuzğan toraq wаqıfı tözetkän yortlarğa küçülärdän qalğan iske binalar. Bu xäräbälär äle sütelmägän, çönki sütü öçen xätsez genä aqça kiräk. Annarı eşçe qullar da citmi. Bu atnada Qazan üzägendäge ber yortnı sütkändä ber diwar awıp, Mari respublikasınnan kilep yallanğan yeget kirpeçlär arasında qalğan. Köçkä-köçkä genä isän qalğan baxır. Eşsez keşelärne yul sütärgä yallawın yallıysıñ da, ä bit anıñ da üz xikmäte bar. Nindider texnik ğilem häm xäwefsezlek çaralırın belü kiräk. Sütelmägän, ämma buşağan iske yortlar tiräsendä nindi canwarlar, nindiräk adämi zatlar ğömer itkänen kürgän Möһdiş İvan ällä qaya qaçıp kitär ide.
Ni disäñ dä, iñ yaxşısı, bu şähärne yаulap alası tügel, ä kiem häm qiäfät alıştırıp yörü xäyerleräk. Yawız İvan da näq şulay itep berär Oka avtomobilenä utırıp, tınıçlap yörergä tırışıp qarar ide. Ämma bu yulı anıñ xäle tağın da yamanraq, çönki barıber maşina yörtüçelärneñ tanıqlıq pravaların tikşerälär. İvan Vasil'yeviç Groznıy digän süzlärne latin xärefläre belän yazıp quyğan tanıqlıqnı uqığaç ta, aña mönäsäbät bik şäptän bulmas ide. Çönki terrorda, eçkeçelektä, xolıqsızlıqta ayırılğan keşelär Qazannıñ meñ yıllığı könnärendä xisapqa alınıp, şähärneñ üzägenä cibärelmäyäçäk. Çönki monda bik küp illärneñ başlıqları cıyılıp, törle kiñäşmälär, sammitlar ütkärä. Zur citäkçelärneñ härqaysında tän saqçıları, iminlek xezmätkärläre bixisap. Alar yörise uramnarda yort tübäläre, täräzläre, balkonnarı isäpkä alına. Tegendä, monda onıtılıp qalğan iske-mosqı maşinalar da şik astında. Kem belä, bälki ul maşinağa bomba quyılğandır. Qazan militsiäse mondıy xäwefle eşlärdän darunı taptı. Maşina quyarğa yaramağan, qunaqlar ütä torğan uramnarda maxsus bilgelär quyıldı. Tuqtarğa, maşina qaldırırğa yaramıy. Ä bit keşe ğömere buyı şuşı uramnarda yörgän ikän häm maşinasın kontor yanında quyarğa künekkän ikän, ul siña kiçä avtoinspektor quyğan tanıqlıqqa qarıymıni. Minem dustım üzeneñ yäm-yäşel Oka maşinasın Qaban buyındağı Marsel Sälimcanov isemendäge uramda ber yort yanında qaldırıp, üze ber kontorğa kerep kitkän. Un minuttan çığuına, maşinasın evakuator dip atalğan maxsus transportqa töyep mataşalar ikän. Säbäbe – monda maşina quyarğa yaramıy, kiçädän başlap. Ällä küzeñ çıqqanmıni? İrtädän birle ör yaña tıyu bilgese tora. Tege dustım niqädärle genä bärgälänsä dä, ştraf tülätegez, protokol tözegez, maşinanı ğına alıp kitmägez dip yalwarsa da, evakuator anıñ maşinasın bilgesez tarafqa alıp kitkän. İke kön buyı şähär buylap çabıp, maxsus urında ezläp tapqan ul maşinasın. Çınlap ta, saqsızlıq kürsätep, uramda maşinaların qaldırğan keşelär aqça tüläp, wäğäzlär tıñlap üz texnikaların köçkä-köçkä alıp kitälär ikän. Şunısı qızıq, evakuator maşinaları yänçelgän Oka, yäki tuzğan jiguli, härxäldä mersedeslar, tayotalar tügel. Ägär dä İvan Groznıy qimmätle inomarka belän Qazan buylap säyäxät itsä, bälki evakuator anı räncetmäs ide. Şulay da anıñ Qazan buylap isän-imin yörüe bik şikle.
Rusiäneñ xäzerge patşaları häm başqa märtäbäle qunaqlar kilügä yullar açılır, uramnar bizäler, tözelmägän urınnarnı buyaulı taqtalar qaplar. Yün'le teläk belän, izge niät belän genä yörsennär. Ä xäzergä Qazanda yörüe dä, yäşäwe dä ciñel tügel. Şulay da küñelsez dip tä äytep bulmıy. Nişläpter Möhdiş İvannan qurqu sizelmi monda. Xälbuki anıñ onıqları, fikerdäşläre yış qına oçrap torsa da.
Rimzil Wäli, Qazan.
eñ könnärdä şul uq Möhdiş İvan yañadan Qazanğa kilsä, anıñ xäle tağın da yamanraq bulır ide. Berençedän, anı şähär qapqasında asfal't cäyä torğan zur timer katoklar qarşılıy. Şunda toruçı avtoinspeksiä, militsiä xezmätkärläre dokumentlarnı, maşina töyängän yöklärne tikşerä. Bik küp yullar remontqa tuqtalu säbäple, kürsätkeçlär säfärçelärne taw- çoqır, quaqlar aşa uraw yullarğa yünältä.
k kiräk, alay älege yullardan ütep, Qazan üzägenä eläkkän İvan patşa ni at belän, ni maşina belän xäräkät itä almas ide. Atqa atlansañ, malqaynıñ toyaqları yaña ağızğan qaynar sumalağa yabışa. Patşanıñ küz alları qarañğılanıp, başı äylänäçäk, çönki avtomobil'lärneñ torbalarınnan berkelgän zäñgär töten bik açı häm ağulı. Dimäk, Qazannı alırğa kiräk bulğan patşalarğa häm alarnıñ ğäskärlärenä protivogaz kiep barırğa turı kiläçäk.
köndä qazılğan çoqır-çaqır, tap, kirpeç öyemnäre aşa Qazan buylap barasıñ. Maşinalı uramnardan yort allarına, ixatalarğa kersäñ, anda tuzğan toraq wаqıfı tözetkän yortlarğa küçülärdän qalğan iske binalar. Bu xäräbälär äle sütelmägän, çönki sütü öçen xätsez genä aqça kiräk. Annarı eşçe qullar da citmi. Bu atnada Qazan üzägendäge ber yortnı sütkändä ber diwar awıp, Mari respublikasınnan kilep yallanğan yeget kirpeçlär arasında qalğan. Köçkä-köçkä genä isän qalğan baxır. Eşsez keşelärne yul sütärgä yallawın yallıysıñ da, ä bit anıñ da üz xikmäte bar. Nindider texnik ğilem häm xäwefsezlek çaralırın belü kiräk. Sütelmägän, ämma buşağan iske yortlar tiräsendä nindi canwarlar, nindiräk adämi zatlar ğömer itkänen kürgän Möһdiş İvan ällä qaya qaçıp kitär ide.
Ni disäñ dä, iñ yaxşısı, bu şähärne yаulap alası tügel, ä kiem häm qiäfät alıştırıp yörü xäyerleräk. Yawız İvan da näq şulay itep berär Oka avtomobilenä utırıp, tınıçlap yörergä tırışıp qarar ide. Ämma bu yulı anıñ xäle tağın da yamanraq, çönki barıber maşina yörtüçelärneñ tanıqlıq pravaların tikşerälär. İvan Vasil'yeviç Groznıy digän süzlärne latin xärefläre belän yazıp quyğan tanıqlıqnı uqığaç ta, aña mönäsäbät bik şäptän bulmas ide. Çönki terrorda, eçkeçelektä, xolıqsızlıqta ayırılğan keşelär Qazannıñ meñ yıllığı könnärendä xisapqa alınıp, şähärneñ üzägenä cibärelmäyäçäk. Çönki monda bik küp illärneñ başlıqları cıyılıp, törle kiñäşmälär, sammitlar ütkärä. Zur citäkçelärneñ härqaysında tän saqçıları, iminlek xezmätkärläre bixisap. Alar yörise uramnarda yort tübäläre, täräzläre, balkonnarı isäpkä alına. Tegendä, monda onıtılıp qalğan iske-mosqı maşinalar da şik astında. Kem belä, bälki ul maşinağa bomba quyılğandır. Qazan militsiäse mondıy xäwefle eşlärdän darunı taptı. Maşina quyarğa yaramağan, qunaqlar ütä torğan uramnarda maxsus bilgelär quyıldı. Tuqtarğa, maşina qaldırırğa yaramıy. Ä bit keşe ğömere buyı şuşı uramnarda yörgän ikän häm maşinasın kontor yanında quyarğa künekkän ikän, ul siña kiçä avtoinspektor quyğan tanıqlıqqa qarıymıni. Minem dustım üzeneñ yäm-yäşel Oka maşinasın Qaban buyındağı Marsel Sälimcanov isemendäge uramda ber yort yanında qaldırıp, üze ber kontorğa kerep kitkän. Un minuttan çığuına, maşinasın evakuator dip atalğan maxsus transportqa töyep mataşalar ikän. Säbäbe – monda maşina quyarğa yaramıy, kiçädän başlap. Ällä küzeñ çıqqanmıni? İrtädän birle ör yaña tıyu bilgese tora. Tege dustım niqädärle genä bärgälänsä dä, ştraf tülätegez, protokol tözegez, maşinanı ğına alıp kitmägez dip yalwarsa da, evakuator anıñ maşinasın bilgesez tarafqa alıp kitkän. İke kön buyı şähär buylap çabıp, maxsus urında ezläp tapqan ul maşinasın. Çınlap ta, saqsızlıq kürsätep, uramda maşinaların qaldırğan keşelär aqça tüläp, wäğäzlär tıñlap üz texnikaların köçkä-köçkä alıp kitälär ikän. Şunısı qızıq, evakuator maşinaları yänçelgän Oka, yäki tuzğan jiguli, härxäldä mersedeslar, tayotalar tügel. Ägär dä İvan Groznıy qimmätle inomarka belän Qazan buylap säyäxät itsä, bälki evakuator anı räncetmäs ide. Şulay da anıñ Qazan buylap isän-imin yörüe bik şikle.
Rusiäneñ xäzerge patşaları häm başqa märtäbäle qunaqlar kilügä yullar açılır, uramnar bizäler, tözelmägän urınnarnı buyaulı taqtalar qaplar. Yün'le teläk belän, izge niät belän genä yörsennär. Ä xäzergä Qazanda yörüe dä, yäşäwe dä ciñel tügel. Şulay da küñelsez dip tä äytep bulmıy. Nişläpter Möhdiş İvannan qurqu sizelmi monda. Xälbuki anıñ onıqları, fikerdäşläre yış qına oçrap torsa da.
Rimzil Wäli, Qazan.
