Accessibility links

Qoyaş cilkänle karab ğäläm kiñleklären gizergä äzerlänä


Çirattağı yazmabız beraz başqaraq temağa, ğäläm öyränü turında, xörmätle tıñlawçılar. Sişämbedä Rusiä häm amerikan belgeçläre ber qızıqlı eksperiment başlarğa cıyına. Rusiäneñ Barens diñgezendäge su astı köymäsennän "Kosmos 1" dip atalğan yaña buın karabın ğälämgä cibärü qaralğan. Qoyaş cilkännäre belän cihazlandırılğan bu karab ğälämdä qoyaş nurları energiäse xisabına xäräkät itäçäk. Ğalimnär fikerençä, kiläçäktä mondıy karablar belän ğälämneñ yıraq poçmaqlarına säyäxät itep bulaçaq.

Proyektnıñ citäkçese Louis Friedman, Kosmos 1 dip atalğan eksperimentnı küzätep baraçaq keşelärne, 100 yıl elek, 1903 yılnıñ 17 Dikäberendä Tönyaq Carolina ştatında abıylı-enele Wright''lar hawağa berençe oçqıç kütärergä tırışqanda närsä bulğanın onıtmasqa kiñäş itä:

"Belüegezçä, alar 12 sekund oçqan häm berqaya da kitä almağan. Bezneñ maqsatlar näq şul bulmasa da, beraz oşağan."

Louis Friedman - Quşma Ştatlarnıñ Ğäläm İdaräse, NASAnıñ öleşe bulğan Reaktiv xäräkät laboratoriäseneñ elekke xezmätkäre. Barısı da plan nigezendä barsa, sişämbedä Rusiäneñ Salqın suğış çorınnan qalğan Volna raketası Barens diñgeze töbendäge su astı köymäsennän kütärelep, Kosmos 1 karabın ğälämgä çığaraçaq. Cir orbitasında urın alğannan soñ karab, käbäläk şikelle, 16 metrlı 8 qanatın açaçaq. Qoyaştan sibelgän nurlar şuşı cilkännärgä örep karabnı xäräkätkä kiterergä tieş bulaçaq:

"Fotonnarnıñ energiäsen barı tik ğälämdäge vakuumda cıyıp bula. Anda başqa molekulalar, cil yä atmosfera yuq. Fotonnar maxsus plastiktan yasalğan bik neçkä häm sizger läkin zur közgegä kilep bärelep, energiäsen şunda qaldıraçaq."

Qoyaş cilkänle mondıy karabqa başqa törle yağulıq kiräkmi. Ğalimnär fikerençä, kiläçäktä mondıy karablar belän başqa planetalarğa, xättä yoldızlarğa barıp citep bulaçaq.

Angliäneñ Bristol universitetında astronavtika möğällime Mark Hempsell:

"Älbättä monda bik neçkä texnologiälär belän eş itü kiräk, küräseñ Friedman monı üzläştergän. Mondıy texnologiälärne añlawda bu eksperiment bik möxim adım bulıp tora."

4 million dollarğa töşkän bu proyektnı şäxsi ximayaçelär finanslıy. Aqçalarnıñ yartısı Quşma Ştatlarda urnaşqan mäşhür astronom Carl Sagan''nıñ tol xatını citäklägän Cosmos Studio''dän kilä. Proyektta şulay uq Rusiäneñ Ğäläm öyränü institutı häm Lavoçkin isemendäge fänni berläşmä qatnaşa.

Qoyaş cilkännäre xıyalı belän Louis Friedman inde 3 distä yıl yäşi. Nixayät, urıslar, çağıştırmaça arzan bäyägä Volna raketasın täqim itkännän soñ, täwäqqällärgä bulğan. Fridman süzlärençä, qoyaş cilkänäre belän NASA, Yevropa idaräse, yapunnar häm urıslar da şöğellänä, tik anıqı kebek keçkenä şäxsi törkmneñ üz östenlege bar. Xökümät qaramağındağı proyektlar artıq külämle, alarnı tormışqa aşıru awırraq, härxäldä, alar döres yuldan barsa da, älegä oça almıy, di ul.

Uzğan yıl Rusiäneñ Volna şäkelendäge raketaları xärbi künegülär waqıtında 3 tapqır qazağa oçradı. Läkin Fridman moña bik borçılmıy:

"Bez şaqtıy tınıç. Älbättä risk digän närsälär küp. Hawağa kütärelgändä, orbitağa çıqqanda, cilkännärne açqanda. Ğäläm belän eş itkändä andıy närsälärgä citdi qararğa kiräk."

Barısı da planlaştırğança barsa, Kosmos 1 Yünneñ 26sına totrıqlı orbita alırğa tieş. Şunnan soñ cilkännär belän eş itü, orbitanı üzgärtü tırışlıqları küreläçäk. Louis Friedman süzlärençä, berençe eksperiment berniçä atna däwam itäçäk. Abıylı-enele Wrightlarnıqı belän çağıştırğanda bu şul 12 sekundlı berençe oçış bulaçaq, di ul.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG