23 iyündä Qazanda “Tatar cämğiätendä islamnıñ torğızıluı, problemalar häm perspektivalar” digän temağa bağışlanğan bötenrusiä fänni-ğamäli konferensiäse uzdı. Qol Şärif mäçete açılu aldınnan, bu çaranı Tatar kongressı belän berlektä Tatarstan Diniä näzaräte oyıştırdı. Rusiäneñ şaqtıy küp töbäklärennän kilgän tatar millätçeläre häm din ähelläre, ğalimnär belän berlektä tatarlarda xäzerge köndä İslam dineneñ torışın, islam yañarışında kilep tuğan problemnar xaqında söyläştelär.
Qazannıñ “Aqbars”yäşlär üzäge yanında bügen çalma tübätäyle din ähellären, yawlıqlı, möselmança törengän xanım, apa, äbilärne küpläp kürep bula ide. Xäyer bu könnärdä, moña ğäcäplänergä kiräkmi. Qol Şärif mäçete açıla bit. Şuña bik küp qunaqlar Qazanğa ağıla. Läkin, “Aqbars”yäşlär üzägendä uzğan “Tatar cämğiätendä islamnıñ torğızıluı, problemalar häm perspektivalar” dip atalğan konferensiädä çalma tübätäylär kigän keşelärneñ küplege tügel, ä Ufadağı Üzäk näzarät möftie Tälğät Tacetdin, Mäskäwdäge Rusiä möftiläre şurası räise Rawil Ğäynetdin , Tatarstan möftie Ğosman İsxaqinıñ prezidium östäle artında yänäşä utıruı ide. Ğäcäplänerlek küreneş. Ufa belän Mäskäw möftiläre Rusiä islam ömmäte arasında köndäşlär sanalalar. Alar xätta Rusiä prezidentı Putin cıyğan cıyınnarda da yänäşä kürenmilär. Qazanda bergä utıruları häm çığışlarda ber –bersen xuplawları – küzätüçelär öçen yañalıq ide. Bälkem bu räsmi tatulıq qınadır, läkin Qol Şärif mäçeten açılu aldınnan, simvolik mäğnägä iä ide. Ni disäñ dä, tatar cämğiätendä İslam yañarışın möftilärsez küz aldına kiterep bulmıy. Ä bu yañarış, inde 15 yıllap, Rusiädä tarqawlıq, näzarätlärneñ mäxällä büleşüläre, üzara ğäyepläwlär belän bardı. Ä Qazanda bu tarqawlıqnıñ pänceşämbedä eze dä bulmadı. Monısı ber küreneş. İnde konferensiäneñ eşenä kilgändä, ul irtänge yaqta räsmi qotlawlar belän başlandı. Qazan şähäre merı Kamıl İsxaqov ta qotladı. Annan soñ çığış yasağan Tatar kongressı räise Rinat Zakirov çığış yasadı.
Rinat Zakirov Rusiädäge tatarlarnıñ milli yañarışı islam belän ürelep barğanın, läkin soñğı yıllarda küp kenä din ähelläre tatar telenä iğtibar itmi başlawların bilgeläp ütte. Tarqawlıq mä’säläsen dä quzğattı. Rusiä möselmannarı arasında, tögälräge din ähelläre, möfti mullalarnıñ üzara tartqalaşuı kemgä dä ser tügel. Ä menä, Rusiädä islam yañarışı häm tatar tele mä’säläse yaña küreneş. Çınlap ta, Rusiäneñ küp kenä mäçetlärendä eş urıs telendä bara. Belgeçlär, Rusiädä tatar tele mäçetlärdä üz köçen yuğalta bara dilär. Monda kem ğäyeple, monısı ber mäsälä. Monnan berniçä yıl elek, qayber säyäsät texnologları Русский ислам digän proyektta tözegännär ide. Bu proyektta mäçetlärdäge wäğäzlär urıs telendä genä barırğa tieşlege kürsätelä. Rinat Zakirov kütärgän mä’sälälärgä, berençe itep, Rusiä möftiläre şurası räise Rawil Ğäynetdin cawap birde.
Tatarlar mäçetlär tözilär, mäxällälär oyıştıralar, läkin ğibädätkä üzläre bik az yörilär. Qısqaça äytkändä, Rawil xäzrätneñ añlatması şulay buldı. Rusiädäge möselman dine häm tatar tele mä’säläsen başqa çığış yasawçılar da quzğattılar. Häm töp säbäp itep, küpçelege tatarlarnıñ mäçetlärdä az buluı kürsätelde. Konferensiädä tağın ber ütä qızıqlı mä’sälä kütärelde. Ul da bulsa, mäxällä bulıp yäşäw. Tatar zıyalıları arasında mäxällä turında süz yış quzğatıla. Läkin, bu mä’säläne kütärep çıqqan säyäsät fännäre doktorı Räfiq Möxämmätşin, mäxällä oyıştırunıñ teoretik yağı öyränelgän, ğämäli yaq yuq dip belderde.
Ä şähär şartlarında, tatar-möselmannar sibelep yäşägän cirlärdä mäxällä tözü ürnäkläre bötenläy öyränelmägän dide Räfiq Möxämmätşin.
Monnan tış, dini kadrlar äzerläw, Rusiädä möselmannarğa däwlät mönäsäbäte mä’säläse häm başqa küreneşlärgä çığış yasawçılar iğtibar ittelär. Sarıtaw möftie Möqäddäs Bibarsov, urıs telendä yasağan, xisle çığışında, qabat tatar telenä äylänep qayttı. Tatar tele Rusiä möselmannarınıñ üzara aralaşu tele buludan tuqtadı dide ul.
Yazuçı Fäwziä Bäyrämova berniçä mä’säläne kütärde. Tatarlar öçen yañalıq bulğan, islam ädäbiäte, yäğni ädäbi äsärlär bulmaw, tatar telendäge dini kitaplarnıñ küpçelege fälsäfädän yıraq buluı, ä kübräk qorı din qağidälärenä genä qaytıp qaluına zarlandı.
Konferensiädä, qayber din ähelläre, çığış yasap, Rafail Xäkimov täqdim itkän Evroislam dip atalğan küreneşkä zur iğtibar birdelär. Tänqit küp yawdı. Cäditçelek traditsiälären däwam itü ber xäl, ä Evroislam ul döreslekkä turı kilmi didelär çığış yasawçılar. Yevropaça islam, awrupa illärenä küçenep kilgän möselman keşeläre öçen möhim, läkin tatarla r ğomer buyına awrupalı möselmannar bulıp kildelär dip bäyälädelär. Rafail Xäkimov, üze çaqırulı bulsa da, konferensiädä bulmadı. Ä qunaqlar bulıp, berniçä ğäräp keşese dä kilgän ide. Alar arasında Küwäytneñ Wakıflar ministrı da bar ide. Ul da çığış yasadı. Qazan, elektän, İslam dönyasında islam fäne üseşeneñ aldağı sızığında bardı. Berençe basma Qor’än dä Qazanda basıldı. Kiläçäktä , şuşı İslam üzäkläreneñ berse bulıp yañadan kütärelsen ide dide. Häm tatarlarğa qarata ğäyät cılı süzlären citkerde.
Aldağı könnärdä, älege konferensiä eşenä bağışlanğan maxsus tapşıru bulır.
Räfis Cämdixan
