Quşma Ştatlarnıñ terrorğa qarşı suğışı soñğı waqıtta şaqtıy kisken täniqtkä tartıla. Keşe xoquqların yaqlawçı ike tanılğan oyışma – Human Rights Watch häm Amnesty İnternational – Guantanamo totqınnarınıñ cäberlänüe turında xisap bäyän itte. Quşma Ştatlarnıñ berniçä tanılğan kongressmenı, ike elekke prezidentı bu bazanı yabarğa yä centekläp tikşerergä çaqırdı. Ğiraqta häm Äfğanstanda qorbannar sanı arta bara. Ul arada, vitse-prezident Dick Cheney Ğiraq suğışı häm Guantanamonıñ dönya fikerenä tiskäre yoğıntısın kimetergä tırışa:
"Xalıqara fiker küzlegennän qarağanda bu bezgä zıyan kiteräme? Döresen äytkändä, min alay uylamıym."
Tik menä Amerikanıñ ber ğäyre-räsmi tikşerenü üzäge ütkärgän tikşerülär vitse-prezident fikerenä qarşı kilä. Xalıq häm Matbuğat öçen dip atalğan Pew üzäge 16 ildä ütkärgän fiker beleşügä qarağanda Ğiraq suğışı, häm ğömümän, terrorğa qarşı suğış Amerikanıñ abruyına zur zıyan kitergän. Üzäk citäkçese Andrew Kohan süzlärençä, 16 ilneñ 11ndä ğäcäyep ber açış terkälgän:
"Tikşerülärneñ bälki dä iñ ğäcäyep ber näticäse – cämäğätçelektä, äytik Yevropa cämäğätçelegendä – Qıtaynıñ abruyı bügen Quşma Ştatlarnıqınnan yuğarıraq."
Andrew Kohan süzlärençä, alarnıñ tikşerenüläre şunı kürsätä: Ğiraq suğışı başlanıp 2 yıl ütkännän soñ, bu suğışqa qarşı bulğan Könbatış Yevropa illärendä Amerikanıñ abruyı yaxşığa üzgärmägän. Möselman illärendä dä ul tübän bulıp qala.
Xäyer, fiker beleşüdä Amerika öçen ber uñay näticä dä bar – elekke sovet illäre Polşa belän Rusiä, şulay uq Hindstan häm dä, dönynaıñ iñ ere möselman ile İndoneziädä - Quşma Ştatlarğa cılıraq mönäsäbät kürsätelgän. Soñğısınıñ säbäbe ixtimal şunda: 26 dikäber sunami faciğäsennän soñ İndoneziä millionlağan dollar humanitar yärdäm aldı.
Tikşerü näticälärenä qarasañ, Quşma Ştatlarğa qarata äytelgän fiker, amerikan xalqına tügel, ä Bush administratsiäsenä bulğan mönäsäbätkä nigezlängän. Soraşuda qatnaşqannarnıñ kübese fikerençä, Washington üz säyäsäten alğa sörgändä başqa illärneñ mänfäğäten iskä almıy. Şul uq waqıtta cawap birgännärneñ kübese amerikannarnıñ üzlären eşçän häm xyıalğa bay dip bäyälägän. Qayberläre – saran häm qaynar qanlı digän. Möselman illärendä isä küplär amerikannarnı äxlaqsız digän.
Pew üzäge citäkçese Andrew Kohan belän bergä matbuğat oçraşuında elekke senator respublikan John Danforth häm Clintonnıñ däwlät sekretare bulğan Madeleine Albright ta bar ide. Alar ikese dä üz qaraşların citkerde. Albright çığışında bolay dide:
"Abruynı yaxşırtu öçen bezgä humanitar yärdämne däwam itergä, demokartiäne köçläp taqmıy ğına üsterergä kiräk. Şulay uq, başqa illärneñ mänfäğten iskä alu faydağa bula ala. Nixayät, Ğiraqnıñ uñış belän tämamlanuı hälitkeç mäğnägä iä, di elekke."
Fiker beleşülär April-May aylarında ütkärelgän. Här ildä meñ çaması keşedän torğan oçraqlı törkemnärgä sorawlar birelgän. Soraşular tübändäge 16 ildä ütkän:Britaniä, Kanada, Fransiä, Germaniä, İspaniä, Niderland, Rusiä, Polşa, Törkiä, Paqstan, Hindstan, Livan, İordaniä, İndoneziä, Qıtay häm Quşma Ştatlarnıñ üzendä.
Cawap birgän amerikannarnıñ kübese, 70% çaması, dönyanıñ başqa urınnarında Quşma Ştatlarnı yaratmawların añlıybız digän cawap qaytarğan.
-Ali Gilmi
"Xalıqara fiker küzlegennän qarağanda bu bezgä zıyan kiteräme? Döresen äytkändä, min alay uylamıym."
Tik menä Amerikanıñ ber ğäyre-räsmi tikşerenü üzäge ütkärgän tikşerülär vitse-prezident fikerenä qarşı kilä. Xalıq häm Matbuğat öçen dip atalğan Pew üzäge 16 ildä ütkärgän fiker beleşügä qarağanda Ğiraq suğışı, häm ğömümän, terrorğa qarşı suğış Amerikanıñ abruyına zur zıyan kitergän. Üzäk citäkçese Andrew Kohan süzlärençä, 16 ilneñ 11ndä ğäcäyep ber açış terkälgän:
"Tikşerülärneñ bälki dä iñ ğäcäyep ber näticäse – cämäğätçelektä, äytik Yevropa cämäğätçelegendä – Qıtaynıñ abruyı bügen Quşma Ştatlarnıqınnan yuğarıraq."
Andrew Kohan süzlärençä, alarnıñ tikşerenüläre şunı kürsätä: Ğiraq suğışı başlanıp 2 yıl ütkännän soñ, bu suğışqa qarşı bulğan Könbatış Yevropa illärendä Amerikanıñ abruyı yaxşığa üzgärmägän. Möselman illärendä dä ul tübän bulıp qala.
Xäyer, fiker beleşüdä Amerika öçen ber uñay näticä dä bar – elekke sovet illäre Polşa belän Rusiä, şulay uq Hindstan häm dä, dönynaıñ iñ ere möselman ile İndoneziädä - Quşma Ştatlarğa cılıraq mönäsäbät kürsätelgän. Soñğısınıñ säbäbe ixtimal şunda: 26 dikäber sunami faciğäsennän soñ İndoneziä millionlağan dollar humanitar yärdäm aldı.
Tikşerü näticälärenä qarasañ, Quşma Ştatlarğa qarata äytelgän fiker, amerikan xalqına tügel, ä Bush administratsiäsenä bulğan mönäsäbätkä nigezlängän. Soraşuda qatnaşqannarnıñ kübese fikerençä, Washington üz säyäsäten alğa sörgändä başqa illärneñ mänfäğäten iskä almıy. Şul uq waqıtta cawap birgännärneñ kübese amerikannarnıñ üzlären eşçän häm xyıalğa bay dip bäyälägän. Qayberläre – saran häm qaynar qanlı digän. Möselman illärendä isä küplär amerikannarnı äxlaqsız digän.
Pew üzäge citäkçese Andrew Kohan belän bergä matbuğat oçraşuında elekke senator respublikan John Danforth häm Clintonnıñ däwlät sekretare bulğan Madeleine Albright ta bar ide. Alar ikese dä üz qaraşların citkerde. Albright çığışında bolay dide:
"Abruynı yaxşırtu öçen bezgä humanitar yärdämne däwam itergä, demokartiäne köçläp taqmıy ğına üsterergä kiräk. Şulay uq, başqa illärneñ mänfäğten iskä alu faydağa bula ala. Nixayät, Ğiraqnıñ uñış belän tämamlanuı hälitkeç mäğnägä iä, di elekke."
Fiker beleşülär April-May aylarında ütkärelgän. Här ildä meñ çaması keşedän torğan oçraqlı törkemnärgä sorawlar birelgän. Soraşular tübändäge 16 ildä ütkän:Britaniä, Kanada, Fransiä, Germaniä, İspaniä, Niderland, Rusiä, Polşa, Törkiä, Paqstan, Hindstan, Livan, İordaniä, İndoneziä, Qıtay häm Quşma Ştatlarnıñ üzendä.
Cawap birgän amerikannarnıñ kübese, 70% çaması, dönyanıñ başqa urınnarında Quşma Ştatlarnı yaratmawların añlıybız digän cawap qaytarğan.
-Ali Gilmi