Accessibility links

Кайнар хәбәр

AQŞ belän Yevropa arasında terroğa qarşı suğış arqasında kierenkelek arta


Quşma Ştatlarnıñ xalıqara terrorğa qarşı alıp barğan suğışı soñğı waqıtta Amerika belän Yevropa arasında kierenkelek artuğa kiterde. Şuşı atnada İtaliä räsmiläre Quşma Ştatlar küzläw idaräseneñ 13 agentın qulğa alırğa kürsätmä birde. Bu agentlar Milanda ber radikal möselman ruxanien urlap anı soraw alu öçen Misırğa kitertüdä ğäyeplänä. Belgeçlär äytüençä, bu berençe genä andıy oçraq tügel. Terrorçılıqqa bäyle buluda şiklänelgän keşelär başqa illärgä kiterelep yış qına cäzalawğa duçar itelä.

2003 yılnıñ 17 fivralendä Osama Mostafa Xäsän Nasr isemle möselman ruxanie Milan mäçetenä köndezge namazğa barğanda bilgesez keşelär anıñ bitenä ximik matdä sibep ber maşinağa törtep kertä. Şunnan birle anıñ qayda ikäne bilgesez. İtalian räsmiläre äytüençä, Quşma Ştatlar tarafınnan terrorçı buluda şiklänelgän, çığışı belän Misırdan bulğan bu radikal ruxani amerikannarnıñ tönyaq İtailädäge Aviano xärbi nığıtmasınnan Misırğa ozatılğan. Kahirädä soraw alu waqıtında ul cäzalawğa duçar itelgän, äle dä törmädä utıra dip sanala.

Xäzer İtaliäneñ oppozitsiädäge säyäsmännäre, premier ministr Silvio Berlusconi xökümäte, bu xäl turında berär närsä belgänme-yuqmı, şunı açıqlarğa tırışa. İtaliäneñ Yäşellär partiäse wäkile Paolo Cento Rimdağı parlament binasınnan radiobızğa bolarnı söyläde:

"Bu bik citdi, ğädättän-tış xäl. Çit il xärbiläre İtaliä cirlegendä xäräkät itä, İtaliä räsmilärennän keşene tartıp ala. Bez şunı belergä telibez – xökümät bu turıda belgänme, yä isä bezneñ yäşeren xezmätlär amerikan agentları belän bergä xäräkät itkänme. Yuq ikän - İtalian xökümäte möstäqillekne saqlaw öçen närsä eşli? Çönki bu açıqtan-açıq bezneñ möstäqillekne bozu bulıp tora."

Atnakiç könne Washington Post gäzite, Amerika küzläw idaräseneñ iseme äytelmägän räsmienä tayanıp, CİA bu ruxaninı eläkterü niäte turında İtalianeñ maxsus xezmälärenä citkergän bulğan, dip yazıp çıqtı. Niçek kenä bulmasın, İtalian räsmiläre Nasrnı urlawda şiklänelgän 13 CİA agentın qulğa alırğa kürsätmä birgän.

Quşma Ştatlarnıñ 11 sintäber xöcümnärennän soñ tözelgän törle illärdä "totılıp-tapşırılası şikle keşelär" isemlegendä 150läp isem bar. Tik bu eşçänlek başqa illärneñ qanunnarına qarşı kilergä mömkin. Totılğannan keşelärneñ soraştıru öçen Üzbäkstan yä Mısırğa cibärelüe (ä bu illärdä soraw alğanda cäzalaw ğädäte bar) kisken täniqtkä tartıla.

İtalian tikşerüçeläre äzerlägän 213 bittän torğan xisapta Nasr telefon aşa xatını belän söyläşkändä yazıp alınğan özeklär kiterelä. Ul anda üzeneñ tüşämgä elenep quyıluı, qaynar wä salqın temperatura, köçle tawış belän cazalanuı turında söyli.

Amnesty İnternational, Human Rights Watch törkemnäre bu xällärgä kisken tänqit belderde. Amerikan räsmiläre isä, bez cäzalarğa quşmıybız, başqa illär dä şikle keşelärdän soraw alğanda keşe xoquqların ixtiram itergä süz birä dip aqlana. Amerikan prezidentı George Bush bu mäsälgä April ayında tuqtalğan ide:

"Bez qanun qısalarında eş itäbez. Keşelärne, cäzalaw bulmayaçaq digän illärgä cibäräbez. Läkin min sezgä ber närsä äytäsem kilä. Quşma Ştatlar xökümäteneñ amerikan xalqın saqlaw wazifası bar. Bezgä zıyan kiteräse keşelärne ezläp tabu – bezneñ il mänfäğätendä."

2001neñ axırında amerikan agentları Şvetasiäneñ maxsus xezmätläre belän xezmättäşlek itep, ike misırlını totıp Kahirägä ozatqan ide. Bu keşelär cazalandıq dip şikäyät itä. 2003 yılda ber alman watnadaşı Makedoniädä totılıp soraw alu öçen Äfğanstanğa ozatıldı. Ul da cazalawğa duçar itelgän, açlıq iğlan itkäç kenä irekkä cibärelgän, dielä. Şvetsiä dä, Germaniä dä bu waqiğalar uñayınnan tikşerü başladı. Äytkändäy, Yevropa tikşerüçeläre Quşma Ştatlarnı çeterekle mäglümät belän urtaqlaşmawda ğäyepli. Näq menä şundıy mäglümät citmäw arqasında uzğan yıl Germaniädä 11 sintäbergä bäyle räwşetä çığarılğan ber xökem taralıp töşte. Mondıy xällär Yevropa illärendä Quşma Ştatlarğa qarata açu xisläre uyata.

Ul arada Milan tikşerüçeläre, Nasrnıñ yuqqa çığuı alarnıñ tikşerü eşenä zıyan kiterä dip belderä. Belgeçlär äytüençä, Nasr İtaliädä suğışçılar çeltäre oyıştırıp yaqtan bulğan.

İtaliäneñ "La Republica" gäzite üzeneñ bügenge sanında, İtaliäneñ fatixası bulmıy torıp, andıy ruxaninı urlap bulmıy dip yaza. Fatixa bulğanmı-yuqmı, İtalian parlamentı xäzer şul sorawğa cawap ezli.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG