Accessibility links

Кайнар хәбәр

Törkiädä "Ğosmanlı dokumentlarında Qazan" isemle kitap dönya kürde [ Törkiädän atnalıq küzätü ]


Soñğı aylarda idän astı Körd partizan oyışması PKK-nıñ terroristik aktları artıp, Törkiäneñ törle rayonnarında bombalar, minalar şartlap, qorallı bäreleşlär yışayıp sivil xalıqtan häm şulay uq saqlıq köçlärennän unlağan keşelär hälak buldı. Ütkän atnada Generalştab Başlığı Räise armiyä generalı Hilmi Özkök PPK belän bäreleşlärdä qulıbız bäyle dip terror belän köräş qanunnarnınıñ citärsez buluwına basım yasağan ide. İnde Premier Recep Tayyip Erdoğan da bu atna azağında şuşı terror aktlarına qarata tınıçlıq insiativası başlattı. Başta ul PKK-ğa qorallarnı taşlağız digän insiativa kürsätkän zialılar platformasınıñ wäkilläre belän oçraştı. İkençe adım bularaq İzmirdä Şähit Anaları Oyışmasına barıp, PKK belän bäreleşlärdä şähit bulğan ğäskälärneñ ata-anaları belän oçraşıp alarnı yuwatırğa tırışaçaq. öçençedän isä ber niçä million Körd yäşägän, xätta Kördlärneñ yäşren başqaşası da dip äytelgän Diyarbakırğa barıp biredä Kördlärne terrorğa yardäm kürsätmäskä öniyäçäk häm yaña ekonomik çaralarnı iğlan itäçäk. Şuşı adımı belän Erdoğan ilneñ iñ möhim imenlek problemasına barmaq basqan bula. Şuşı insiativasınıñ berençe adımı bularaq Ankarada premier ministerlek binasında zialılar platformasınıñ 13 väkilen qabul itte. Oçraşuğa unlap bürokrat belän bergäläp Tışqı Eşlär Ministere Abdullah Gül, Däwlät Ministere Beşir Atalay, İgençelek häm Awıl Xucalığı Ministere Mehdi Eker, bere keşe xoquqları kommisiäse citäkçese dürt deputat ta qatnaştılar. Barlıq gazetalar diärlek şuşı oçraşuğa zur ähämmiät birdelär. Radikal: ”Premier tarixi mesajlar birde: Körd mäsäläse demokratiä belän çişelä ala”. Dünya gazetası da şuña oxşaş ber rubrika belän çıqtı. Sabah “Körd probleması yuq dip isäplämibez”, Zaman “Premier-ministerlektäge oçraşudan demokratiägä basım çıqtı”, Milliyet “Bu yulı ‘Körd Probleması’ dip äytte”, Hürriyet “Diyarbakırğa wäğdä” digän rubrikalar belän basılıp çıqtılar. Premier Erdoğan bu turıda bolay dip äytte: "Körd probleması yaki başqa baytaq problema bezneñ öçen demokratikläşü mäsäläse bulıp tora. Terror oyışması xiç ber waqıt Törkiyä Comhuriäyäte watandaşlarınan ber öleşeneñ wäkile dip qabul itelä almıy. Cämğiät eçendä bulğan qayber problemalarnı sıltaw itep qullanıp tärtipsezlek çığarırğa teläwçelärgä, ğäyepsez watandaşlarıbıznı ütergännärgä, qäharman saqlıq köçlärebezne şähit itkännärgä, xic ber törle cigenü yasamayaçağıbıznı ber märtäbä tağın qüätläp belderäm." Cıyılışqa qatnaşqan ziyalılar da qänäğät bulıp çıqtılar. Şuşı ziyalılarnıñ küpçelegen sul yünäleştäge, elektän gel Körd xaqları dip yazıp-sızğannarnıñ täşkil itüwe bu platformanı ähämmiätle qıla. Yäğni elektän qia räweştä dä bulsa PKK-nı yaqlağan jurnalist, yazuçılardan torğan bu törkemneñ dä “şartsız räweştä atışlarnı tuqtatırğa” çaqıruwı, PKK-nıñ üzenä dä orım buldı dip bäyälärgä mömkin. Şiksez Premierneñ ber-ike çığışı yaki qayber väğdäläre belän kangrenläşkän PKK mäsäläse töbe tamırınnan cişeläçäk dip kötep bulmıy. Şulay da Premierneñ bu insatiavı Törkiädä baytaq yaqlawğa ireşte.

Qazannıñ 1000 yıllığına bağışlanğan tağı ber kitap çıqtı. Törkiädä Premier-ministerlek Däwlät Arxivları Diräktorlığı, Ğosmanlı Arxivı Räislege tarafınnan “Ğosmanlı dokumentlarında Qazan” isemle äsär Ankarada basılıp, küptän tügel genä dönya kürde. Şuşı kitapta Ğosmanlı arxivlarında 109 ayrım nomerdä 240 dokument urnaştırılğan. Şuşı dokumentlar Ğäräp xäreflärennän latin xäreflärenä küçerelgän, ayruça dokumentlarnıñ original fotografiäläre dä urnaştırılğan Tulayım 21 (plus) 546 bittän tora. Dokumentlar “Diplomatiä, säyäsät häm xärbi”; “Muxacir,yäğni immigrantlar häm alarnı urnaştıru”; “İmmigrantlar häm sotsial-ekonomik tormış”; “Uqu-uqutu”; “Terkäw, büläkläw häm watandaşlıq xoquqı” digän büleklärdän tora. Bu dokumentlar Ğosmanlı İmpäriäseneñ Patşalıq qatınnan, Premierlek, Eçke häm Tışqı Eşlär ministerelege häm baytaq başqa dairälärendä tabılğan dokumentlardan tora. Şiksez bolar äle berençe cimeşlär, millionlağan ğosmanlı dokumentları arasında tağı başqa dokumentlar da tabılır. Läkin bolar östendä eş itärgä kiräk. Qızğanıç şul ki ni Tatarstan ni Başqortstan yäş belgeçlären Ğosmanlı Arxivlarına cibärep tikşerenülär ütkärtmädelär. Yarar bu däw xezmätkä kire qaytsaq tağı şularnı äytä alabız. Bu äsär baytaq tarixçığa yul kürsätkeç bulaçaq. Berençe dokument 1568 yılnıqı. Eçendä bik qızıq dokumentlar bulğan şuşı cıyıntıqtan 25 nomerlesen saylap aldıq. 28 yün 1922 yıl tarixlı Russiäyä Möselman Diniyä Näzaratı (yäğni Ministerlege) Räise Qazi Rizaäddin bin Fäxräddin belän Diniäyä Näzarati qarşında Açlarğa Yardäm Oyışması Räise Qazi Käşafuddin Tärcüman qul quyğan. Ğosmanlı Däwlätenä cibärelgän möräcägättä açlıqqa duçar bulğannarga yardäm taläp itelä. Möräcägättä Törek-Möselman Tatar, Başqort häm Qırğız xalqınnan un million keşe hälak buldı dip faraz itelä dip yazılğan.

Bu atna azağında Başqortstan Däwlät Teatrı İstanbulda Açıq Hava Amfiteatrında “Soñğı Başqort” isemle ber äsär säxnägä quydı.

Äxtäm İbrahim, Istanbul
XS
SM
MD
LG