Soñğı öç yılda Samar ğalimnäre millätara mönäsäbätlärgä daimi iğtibar yünältep toralar. Moña ike säbäp bar şikelle. Berençedän, SSSR tarqalıp möstäqil' däwlätlär päydä buluğa, elekkege dustanä soyuz respublikalar süz quyışqanday rus- tatarnı quıp çığardılar, annarı ozaq ta köttermi, şul uq yullar buylap üzläre Räsäygä ağıla başladılar.
Ä Samar ölkäse Kavkaz, Aziä xalqına maylı qalca bulıp qala birä, çönki Samarda zur mal, zur şäxsi tözeleşlär. Soñğı un yılda Samar tiräsendäge taşlandıq, ülä barğan awıllarnı baylar kilep utırıp can kerttelär. Eş şunda ki, bolay da borının yuğarı kütärep yäşägän böyek rus xalqınıñ küz aldında aziatlar- kavkazlıylar köne- töne eşläp köräp- köräp aqça alalar. Ä rus millätçeläre monıñ belän riza tügellär.
Soñğı xalıq sanın alu näticäse şunı kürsätte, Rusiädä 164 etnos terkälsä, Samar ölkäsendä 135 etnos wäkilläre yäşi. ölkädä xalıqnıñ 83,6%-ı – ruslar. İke xalıq sanın alu waqıtında ärmännär 5 märtäbä artqan häm 22 meñgä yaqın, azerbaycannar- 15 meñ, taciklar 5 meñgä yarım, üzbäklär- 5 meñ yarım, gruzinnar- 3 meñ yarım. Bolar bit äle terkälgännäre genä, şul uq waqıtta töp xalıq dip sanalğan çuaş, muqşı küpkä kimi bara. Ölkä citäkçeläre üz çiratında millätlär belän eşlärgä tırışalar. Ölkä duslıq yortınıñ yıllıq çığımı- 5 mln sum. Ölkädä Rossiä- Britaniä proyektı eşli, ul “ Etnik azçılıqlar häm ğädel xökem” dip atala.
Ölkädä millätara nizağlar qabınıp- qabınıp ala. Yılxaw rayonına kergän Rus Avrali awılında azerbaycannar belän kisken mönäsäbätlär bulıp aldı. Cirle xalıq kilep urnaşqan azerbaycannarnı quarğa dip tawış kütärde. Sotsiologik tikşerülär şunı kürsätä, ölkädäge xalıqnıñ biştän ber öleşe millätara mönäsäbätlärgä tiskäre qarıy. Samarnıñ üzendä ruslarnıñ 32%-ı millätlärgä naçar mönäsäbättä.
Ölkädäge xalıqnıñ 27%-ı – bu 870 meñ keşe digän süz, millätara mönäsäbätlärdä üzläreneñ pozitsiälären älegä belgertmilär, ä taypılsalar? Häm 32% ruslarğa quşılıp kitsälär?
Eş şunda ki, ärmän, azerbaycan, çegännär xoquqlarıbıznı qısrıqlıylar dip üzlärençä sıqransalar, rus milli üzäge aq yort qarşında “ Samar ölkäsendä ruslarğa genotsid” dip aprel’dä piket oyıştırdılar.
Samarda rus milli üzäge tarafınnan ksenofobiä toyğıları propagandalana häm bigräktä kavkazofobiä. Ğalimnärneñ tikşerenüläre şunı kürsätä. Xalıq sanı buyınça, tatarlar ikençe urında torsalar da soraluçılar ruslardan soñ däräcäleräklär isemlegenä muqşı,çuaşnı atağannar, annan soñ ğına tatarlar. İñ naçar mönäsäbät çeçennar häm çegännär tarafına äytelgän.
Soñğı ike yıl eçendä Samar töbägendä möselmannarğa tiskäre qaraş artu yağında, di sotsiologik sannar. Soraw alğannarnıñ 72 protsentına kavkaz, aziä xalqınıñ üzläreneñ totışları oşamıy, ä 53 protsentına alarnıñ şöğelläre, 41%- a tışqı qıyäfätläre, ğöref- ğädätläre, xätta söyläşü maneraları da qänäğätsezlek xise uyata ikän. Sorawlarğa cawap birüçelärneñ küpçelegenä, ğomumän, azerbaycan, ärmän, gruzin, qırğız, tacik, üzbäk, çeçennar, çegännär oşamıy. Bu toyğı bigräktä Samar, Tol'yatti häm keçkenä şähärlärdä köçle, ä şular arasında yaratmağanlıqları belän Kinel' häm Yaña Kuybışev şähärläre ayırılıp toralar.
Eçke eşlär idäräse mäğlümatlarına qarağanda, 2004 yılnı terkälgän migrantlar sanı 78 meñgä yaqın, ä ekspertlar fikerençä, terkälmi yäşäwçelär sanı 40 meñgä yaqın, ä cäylären tağın da kübräk. Statistika şunı kürsätä, yıldan-yıl xalıq sanı kimi, Samar ölkäsendä genä dä soñğı 13 yıl eçendä 70 awıl yuqqa çıqqan. Eşlär şulay barsa, ğalimnär äytüençä, 2050 yılğa Rusiädä xalıq sanı 90 mln ğına qalaçaq, ä şularnıñ tik 47% ğına matdi baylıq tudıruçılar isemlegendä bulaçaq.
Sotsiologiä ğalimnäre küçep kilüçelärgä yaxşılap rus telen öyrätüne kiräk dip sanıylar häm awız tutırıp: “Millätlärne assimilatsiä buyınça Yevropa häm Sovet täcribäsen qullanırğa kiräk”,- dilär alar. Bu inde BDB illärendä qalğan ruslarnıñ üzlärenä dä qara möher çäpäw digän süz. “ Qayda qaldığız, şunda izrägez”,- digän işarä dip añlarğa da bula.
Samarnıñ üzendä rus millätçelegen üsterü östendä tübändäge basmalar bigräk tä aktiv eşli ikän. Gujov äfände citäkçelegendä “ Ya- russkiy v Samare”(Samarda min rus keşese)isemle gäcitä barlıq cirdä dä ruslar baş bulu ideyäsen sörä.
Oleg Kitter “ Aleks- inform” gäcitäsen bastıruçı, Rusiä cirlegendä unitar rus däwläten tözüne xıyal itep quya. Şul uq yünäleştä natsional- bol'şeviklar partiäse aktiv eşli.
Sotsiologlar fikerençä, eşlär şulay barsa rus millätçelege suğışçan köçkä äwerelüe bik tä ixtimal, könküreştäge şovinizm çäçäk atuı bar, ä soñğısı agressiv tärtipkä kiterä. Ata şovinizm äkrenläp yäşlär arasına kilep kerä. Samarnıñ üzendä “ Aq bürelär”, Tol'yattida “ Aq bul'doglar”, “ Apokalipsis”, “ New- city” şundıylardan.
Sotsiologlar fikerençä, Samar töbägendä millätara nizagnı köçäytü yunäleşendä “ Aleks- inform”, “ Ya- russkiy v Samare”, “ Voljskaya zarya”, “ Russkaya obşçina”, “ Samarskiy sobor”, “ Glas naroda” isemle gäcitälär yöz tota. Bu äle gäcitälär genä, ä bit şul uq äfändelär internetta şovinistik saytlar tota. İnternet digäç, internetta Konstantin Pomreninnıñ “ Nepriznannıye stroiteli imperii” (İmperiäneñ tanılmağan tözüçeläre ) isemle bik tä ütä qızıqlı yazması basıldı.
Bu yazma turında “ Azatlıq” radiosı dulqınında aldağı tapşırularda tıñlarğa äzerlänegez, tuğannar.
Şamil Bahautdin, Samar.
